Къадарлары – ниет тазалыкъны юлгюсю

Къалай сейирдиле адамланы къадарлары, бирде насыплы, жарыкъ, бирде уа ачылыкълары бла къанны сууута. Ата-бабаларыбызны жашауларына къарай, ала бла ушакъ эте, инсан кёп затха чыдаяллыгъын, алда мураты болгъан, итиниулюгюн тас этмесе, анга жеталлыгъына тюшюнесе. Мен бу материалымда Хаджиланы Люазаны бла Ахматланы Мусосну юслеринден билдирирге сюеме, аланы къадарлары кёп жаш адамгъа илхам, кюч берирлерине ышанама.

Жолгъа атланыу

Хаджиланы Люаза 1937 жылны 7 сентябринде Огъары Бахсанда Аюфну бла Фатиматны уллу юйюрлеринде туугъанды, огъурлу ата бла ана беш сабий ёсдюргендиле. Аюф колхозда къойла кютгенди, халал къыйыны бла юйюрюн тутханды. Анасы Тилланы Мамметни къызы Фатимат а сабийлени ёсдюргенди, аланы ариу юйретирге кюрешгенди, аш-азыкъгъа, кийизле жарашдырыугъа да уста болгъанды, юйюр жылыуну сакълагъанды. 

Люаза сабийледен эм кичи эди, тёрт жылы толур-толмаз, кёп юйюрленича, аланы да тынчлыкълы жашаулары бузулгъанды – Уллу Ата журт уруш башланнганды. Атасын, акъсакъ болгъаны ючюн, фронтха алмагъандыла. Алай бла заман оза баргъанды, юч жылдан а жангы палах келгенди – кёчгюнчюлюк. 1944 жылда 8 мартда малкъар халкъны Орта Азиягъа кёчюрюу операция башланнганда Люаза эки эгешчиги  – Жулдуз эм Халимат бла Лашкутада юйде эди, ала ары кёчюп, энди орнала тура эдиле. Тамата эгечи, Огъары Бахсаннга эрге чыгъып, энчи жашагъанды, аталары – къошда, аналары жашчыкъ бла Огъары Бахсаннга анда къалгъан затларын алыргъа кетип. 

Алай не къыйын, къарангы чакъда да адамлыкъгъа жер табылады. Босагъадан кирген солдат юч гитче сабийни кёрюп, баям, жаны ауругъан болур эди. Тыш адамны кёргенлей, Люаза, элгенип, анасы окъуй туруучу Къуранны алып, кёкюрегине къысып, жиляп къалады. Эштада, сыйлы китапны къучакълай, андан анасыны жылыуун излей болур эди. Аскерчи, Къуранны алып, бир жанына салады, аны орунуна уа сабийге сууукъ вагонда бегирек керекди, деген акъыл бла, къолларына жылы жууургъанны чулгъап тутдурады. Къайдан эсе да, эки мешок табып, бирине тапхан кийимлерин, бирсине болгъан аш-азыкъны жыяды, аланы таматаракъ эгечлеге береди. 

«Ол бизге машокланы жыйышдыра тургъанда, эшикни къагъып, ашыкъдыргъан эдиле. Ол да «щас, щас» деп, бизни тынгылы этерге кюрешген эди», – деп эсгериучю эди Люаза. Солдат къызчыкълагъа да жылы кийимлерин кийдиртип, эшикге алай чыгъарады. 

Азаплыкъ сынау

Алай бла бир бирден гитче эгешчикле – бир, аналары бла къарындашлары уа башха поездлеге тюшедиле. Атасы къошда болгъаны ючюн аны юч кюннге кечирек кёчюргендиле, асыры ач, къыйын жерге тюшгени ючюн, ол кёпге бармай ауушханды. Жангызлай къалып абызырагъан сабийле бла балаларын тас этген ана, жюреклерин къан тырнай, бир бирден узакъда болуп, киши жерине жетедиле. 

Люаза сууукъ вагонда къалай юшюгенлерин, аны эслеп бир къарт киши аны тону бла жабып, кесине къысып жылытханын эсгериучю эди. Кёп адам жыйылгъан жерде хауа айланмай, ашаргъа челек бла какгамы, худургъамы ушаш бир затны салгъанлары, аны бла ауузланыргъа кюрешгенлери, ачдан адамла къалай ёлгенлери, аланы адетдеча басдырыргъа онг болмагъаны – ол затла эсден кетмегендиле. «Сабийге хар не да сейир, манга да жеримде олтурургъа къайда тёзюм. Поезд тохтагъан кезиуледе, тышына чартлап чыгъаргъа хазырма, тёгерекде не болгъанын кёрюрге сейир эди. Аллай бир кезиуде солдатланы бири юсюме автоматны бурады. Андан сора вагонда абаданла мени тышына чыгъаргъа къоймай эдиле», – дейди.

Мария аш этиучю болуп ишлей эди, ишден къышхыр бла картоф къабукъла келтирип, аланы таза жуууп, къырып, тыммылла биширгенди, кесини эки къызын, юч эгечни да тёгерек столну артында бирге жыйып, ашатып тургъанды. Люаза аланы татыуларын бир заманда эсимден кетмегенди, деп кёп айтханды. Марияны эри фронтдан сау къайтханда уа,  тиширыу ол насып аны бу юч сабийге этген игилиги ючюн берилгенне санагъанды. Элде жашагъанла да жангызлай къалгъан балалагъа кёз-къулакъ болгъандыла, болушхандыла. 

Алай бир кере, сунмай-билмей тургъанлай, талай инсан, арбазгъа кирип, аланы интернатха элтириклерин айтадыла. Ол кезиуде абадан эгечи Халиматха 14 жыл толгъан эди, ол эгешчиклерини алларына туруп: «Мен ишлейме, алагъа энди кесим да къараяллыкъма», - дейди. Андан сора быллай болум чыкъмагъан эди. Энчи жашаргъа сюйюп, ала халжаргъа кёчгендиле. Алагъа дери анда жаралы беларуслу аскерчи тургъанды. Ол юйде кесими да къызчыкъларым къалгъандыла деп, сабийлеге сакъ болгъанды. Орамгъа чыкъсала уа, адамла: «Это Журжины девчата», - деучю эдиле. Мария эгечлеге кесича атла да атайды: Халиматха – Галя, Жулдузгъа – Катя, Люазагъа уа – Люба. Люазаны жангы аты келишип, документледе, адамланы ауузларында окъуна Любалай къалгъанды. 

Шынтагы бла баш кечиндириу

Халимат чюгюндюр бахчада уруннганды, сора жюн алып башлагъанды, Люаза бла Жулдуз а – женглерин бла аркъаларын, Халимат а, ингирде бахчадан келгенлей, ал жанларын бла жагъаларын эшгенди, тикгенди. Эрттенликде хазыр кёлекни гыржыннга алышханды эм жангы жюн келтиргенди, алай бла ала жарым жылны жашагъандыла. 

Бир кесек заман ётгенлей, комендант келип, анагъыз табылгъанды, сизни ол болгъан жерге иебиз, дейди. Ол а Джамбул область. Къызла ары барыргъа унамайдыла, сора аналарын бла къарындашлары Курчаны эгечле тургъан жерге келтиредиле. Алай бла барысына да тынчыракъ болады. Бир кесекден а безгек ауруу (малярия) жайылгъанды, аны сабийле бек къыйын кётюргендиле. Алай аналары иги къараргъа, ашдан тойдурургъа кюрешгенини хайырындан, барысы да сау къалгъандыла.
Фатимат къызлары бла эшиу эшгенди, эшиулерин аш-азыкъгъа алышып, аланы сатып тургъанды. Алай эте, бир кесекден ийнек алгъандыла, ол берген сютню кеслерине керегинден къалгъанын сатып да башлагъандыла. Люаза ол жайны эм насыплыгъа санагъанды: «Жангыз бир жумушум бар эди, эчкини кютерге.  Ол бир жерде отлап бошагъынчы уа, ойнай бер». 

Ол кезиуледе тамата эгечи Аминат да табылгъанды. Ол да къыйын жерге тюшгенди, къайын анасы, эрини эгечлери, жашчыгъы – бири да сау къалмагъандыла. Люаза эсгергенича, Аминатны арбазгъа келтиргендиле, ол асыры арыкъдан, аны таныялмай къалады. Аминат ол чакъда тобукъларына олтуруп, жиляп башлайды. Аны эшитип, аналары юйден чыгъады, къызын къучакълап, кесине къысхан эди.

Люаза окъургъа итиннгенди. Жетижыллыкъ школну ахшы бошагъанды, аны биргесине халкъыбызны белгили адамлары – Зумакъулланы Борис, Ахматланы Мусса да окъугъандыла. Алай Люазагъа андан ары билим алыргъа онг чыкъмады. Эгечлери бла къарындашы бахчада уруннгандыла, алай бла аналарына болушхандыла. Люаза да, алыкъа гитче болгъанлыкъгъа, фермада ийнеклени саууп башлагъанды.

Артха къайтыу

1959 жылда юйюр туугъан жерине къайтханды. Халкъны артха, Кавказгъа, элтедиле деген хапар чыкъгъанда, юйюр Мариягъа жюн жаулукъ эшип да саугъалагъанды. Артда 80-чи жыллада Люаза бла Халимат, Марияны жокълай, Покровкагъа баргъан эдиле. Элде алагъа жарыкъ тюбегендиле, хант столла къурагъандыла. Алай, жарсыугъа, огъурлу тиширыу ол кюннге дери жашамагъанды. Эгечле аны къабырына къайтхандыла, къызларына тюбегендиле.

Люаза мында тери-галантерея, ызы бла уа трикотаж фабрикалада ишлегенди, эшгенди, кийимлени жангы тюрлюлерин бичгенди. Нёгерлерини аллында намысы жюрюгенди, иш кёллюлюгю ючюн а кёп сыйлы къагъыт бла да саугъаланнганды, аланы араларында «1978 жылда социалист эришиуде хорлагъаны ючюн», «Ударник пятилетки» белгиле бардыла, «Ударник коммунистического труда» ат да берилгенди.  1962 жылда ол Ахматланы Масхутну жашы Мусосха эрге чыкъгъанды, аны бла абадан эгечи Халиматны тоюнда танышхандыла, ол киеуню къарындашы эди.  

Мусос 

Мусос 1934 жылны 20 февралында Масхутну бла Фаризатны юйюрлеринде туугъанды, тёрт къарындашдан ол ортанчы эди. 1937 жыллада, коллективизацияны кезиуюнде, битеу тукъумгъа, аны бла бирге уа Масхутну юйюрюне да къыйынлыкъ келеди. Туугъан эллери Къочхарташ/Ахматовскийден аланы, халал къыйынлары бла жыйгъан мюлклерин сыйырып, Быллымгъа кёчюредиле. Бираздан а Мусосну атасы бла аппасы ёледиле, алай бла аналары къолунда тёрт ёксюз сабий бла къалады. Тамата къарындашлары ишге чыгъадыла, Мусос а школгъа жюрюйдю. Жаш иги окъугъанды, бютюнда тынч а анга математика берилгенди. Алай тёрт классдан ары окъургъа анга онг чыкъмагъанды. Мектепде нёгер сабийле анга «кулак» деп айтханлары, азап чекгенин ол кёз жашлары келе айтыучу эди.

Быллымда юйюр 1944 жылгъа дери тургъанды, 8 мартда битеу эл бла ала да кёчюрюлгендиле, Къыргъызны Кан районуну Пятилетка элине тюшгендиле. Юйден чыгъардан алгъа, анасы Фаризат бираз аш-азыкъ бла тигиучю машинканы алыргъа жетишген эди. Кёчгюнчю жыллада къыргъызлылагъа миллет кийимле тигип, аланы гыржыннга, бишлакъгъа бла сютге алышып, сабийлерин алай кечиндиргенди. Ала бирге жер юйчюк къазып, аны башын агъачла бла жабып, ичинде от жагъа ишлеп, жашап тебирегендиле. 

Ол кюйсюз жылла Мусосну жюрегине терен жара салгъандыла. Анга, къарындашларына да «бандитле» дегенлери бютюн бек ачыу этдиргенди. Алай сынаула аны бла бошалмагъандыла – Къыргъызгъа тели ауруу (брюшной тиф) жетгенди, ол тийип, саулай юйюрле ёлгендиле. Алай къадардан насып болуп, аналарыны кесин аямай кюрешгенини хайырындан, сабийлени барысы да сау къалгъандыла. Онеки жылында Мусос къойла кютгенди, алай бла юйюрге файда келтиргенди, 1957 жылда уа ала миллет бла туугъан тауларына къайтхандыла.

Юйюрю 

Мусос бла Люаза юйюр къурагъанларындан сора Вольный Ауулда жашап башлагъандыла, алагъа эки сабий да туугъанды – Расул бла Светлана. Мусос мында алгъа халыуа заводда уруннганды, сора сурат алыугъа юйренип, 40 жылдан асламны Нальчикни санаторийлеринде солугъанланы суратха алдырып тургъанды, профессионал суратчы болгъанды.

Кёчгюнчюлюкден халкъ бир уллу дерс чыгъаргъанды – сабийлеге билим берирге кереклисин. Люазаны мураты билим алыргъа эди, алай къадар анга ол насыпны бермегенди. Мусос а китапланы бек сюйгенди, аланы алыр ючюн ахчасын бир заманда да аямагъанды, уллу китапхана да жыйгъанды. Газетле алмай къалмагъанды, аланы барысын да ахыр тизгинлерине дери окъуп чыкъгъанды. 

Бийик билим алыр муратларын таулу ата бла ана сабийлеринде толтургъандыла, ала окъуулу адамла болурларына къайгъыргъандыла. Алай бла Расул инженер-механик усталыкъны алгъанды, Светлана уа врач-терапевт болуп, кёп жылланы саусузланы багъады. Огъурлу къартланы 7 туудукълары барды, абаданла барысы да бийик билим аладыла, мектепге жюрюгенлери да окъууда айырмалыдыла. 2022 жылны ахырында Люаза дуниясын алышханды. Жууукъ-ахлуларыны эслеринде ол огъурлулукъну, ниет тазалыкъны, жарыкълыкъны юлгюсюча къалгъанды.