«Аскерчи нёгерлерим бла тюбешсек, Афганистанны сагъынмайбыз»

Туменланы Борис Афганистан Республикада интернационал борчун толтургъаныны юсюнден атасы Владимирге бла анасы  Асиятха жаланда  экинчи кере жаралы болгъандан сора билдиргенди. «Жарам  ауурдан Ташкентде госпитальгъа ийгендиле. Атам билгенлей, олсагъат  жетген эди. Жукъ да айтмагъанды,  къарап тургъан болмаса»,–деп эсгереди ушакъ нёгерим.

Даражалы майдал 

Тумен улу 1981–1983  жыллала къуллукъ этгенди Афганистан Республикада. Ол заманны 18–жыллыкъ  жашларындан кёплени къадарларын  къайтаргъанды – школдан сора  къууанчлы жашлыкъны  орунуна – къазауат, андан ары уа мамыр жашаугъа кеслерини кючлери бла къайтыу. 

– Волгоградда экиайлыкъ карантинден ётгенден сора,  кече уятып, терк жыйышдырып, Дондагъы Ростовха, ызы бла уа Душанбеге ашырадыла, андан а – Кабул, Кандагар, Шинданд… Аскерге дери тутушуу бла кюрешген эдим,  хазырлыгъымы кёрюп,  разведкагъа ашырадыла,–дейди Борис . 

Ол аскерчи нёгерлери бла бирге  Кандагардан Кушкагъа элтген жолда эмда  аны тийресинде совет техниканы къоркъуусузлугъун жалчытханды. Батырлыгъы ючюн «За отвагу» майдалгъа тийишли болгъанды.  Бу къырал саугъа уа Уллу Ата журт урушну кезиуюнден бери аскерчилени арасында бек сыйлыгъа  саналгъаны белгилиди.   

Афган урушда Борис юч кере жаралы болгъанды.  Биринчи – 1982 жылда.  «Разведрота аскерлени аллында барыучуду. Колоннагъа чабыуул этип, БТР–ибизни атдыргъандыла. Аны ичинде уа Хасаниядан Кючменланы Расул болгъанды. Ол Гератда 101 –чи полкда къуллукъ этгенди. Машинаны ичинден аны   чыгъарыргъа манга тюшгенди.  Ауур жараларындан кесине бакъдырып сау болгъан эди. Алай урушдан сора ауушханды, жаннетли болсун. Кёп жашла кетгендиле къазауатдан сора!»,–деп жарсыйды сыйлы ветеран. 

Ол  Гератда да  душман атышыуда ауур жарала алгъанды, ючюнчю кере уа – юйге кетерге ай къалгъанда! 

– Энди келгенлеге тамата аскерчиле  сакъ эдиле. Сермешге биринчи къатышханым  эсимдеди – Афганистаннга  тюшгенден сора 10 кюнден. Тамата нёгерлерим: «Сен шёндю атдырма, жерингде  къал, къарагъанлай, оюм этгенлей тур»,– дегендиле. Сермеш къалай баргъанын ангыларгъа керексе. Аз–аз юйрене башлайса, къоркъгъанынг да кетеди.  Бир кезиуде урушха ишгеча къарагъанымы окъуна ангылагъан эдим. Билемисе къачан къоркъуп башлагъанма? Юйге кетерге  ай къалгъанда,–дейди Тумен улу.  

Нёгерликни татыуу

Тыш жерде бир журтлунга, ол угъай,  нёгеринге тюбесенг, къалай хычыуунду. Бютюнда  урушда сезиле болур нёгерликни татыуу.  Афганистанда Борис бла бирге разведкада кавказлыла  болгъандыла, ала бла бюгюнлюкде да шуёхлукъну юзмегенди. Бирге тюбейдиле, бир бирни тансыкълайдыла. Алай урушну сагъыныргъа ахырда сюймейдиле. 

– Бир кюн   Шогенов Артур бла тюбешгенбиз, аны кёрмегенли 15 жылдан  артыкъ болур. Бек тансыкълагъанбыз, алай афганны сагъынмадыкъ. Уруш къужур, къыйын ишди. Кинодача тюйюлдю,–деп мудахланады Борис. 
Жашау деген алай сейирди – Къабарты–Малкъарда эки мингден аслам  километр узакълыкъда Борис бир    классда окъугъан  Токълуланы Тимургъа тюбегенди.  

– Частьха энди келген эдим. Биреулен, салам алейкум деп,  саламлашханын эшитип, таулугъа ушатама. Биргебизге къуллукъ этген ингушлу жаш Мухтар Зуртанов бла чатырыбызгъа  бир узун ариу таулу жаш киреди. Ол Быллымдан Умарланы Магомет эди.

Къайданса, кимсе деп сурашдырады, сора Тимурну юсюнден  айтады. Алай татлы кёрюннген эди аны бла тюбешгенибиз. Ол ОБМО–да къуллукъ этгенди, ала бензин бла солярка ташыгъандыла аскерлеге.  Дагъыда Акъ–Суудан Юсюпланы Магомет  да къуллукъ этгенди биргеме,  Геляхланы Ахмадия бла уа бир кюн чакъырылгъан эдик,–дейди Борис. 

Нальчикде Къоз  тереклени бахчасында интернационал аскерчилени эсгертмесинде Улбашланы Алимни аты жазылыпды. Ол  Борисни разведротасына тюшген эди. «Юйге кетерге хазырланнган кезиу болгъанды. Алим водитель–механик болуп   жарым жылны  къуллукъ этгенден сора Афганистаннга тюшгенди. Разведкада аны жашаууна  къоркъуулу эди, командирлеге ол юйюрде жангыз жаш болгъанын айтып, аны  Магомедни бёлюмюне кёчюрюрлерин  тилейбиз. Къадар дегенинг къалайды, анга тынчыракъ болур деп разведкадан кетерген эдик, алай бир айдан ёлюгюн  келтиргендиле юйге»,–деп эсгереди ол. 

Туугъан журтха, юйге…

Эки жыл къуллукъ этген заманны бирге санагъанда, полкда Борис тёрт айны да тургъан болмаз. Башха заманны рейдледе ётдюргенди: палаткалада жашап, тёгереги таула, къум жерле. «Юйге келгенимде отоуумда жукълаялмагъанма – къабыргъалары басханча кёрюнюп. Кече элгенип, уянып тургъанма»,–дейди ушакъ нёгерибиз.

Аскерден сора Борис  мамыр усталыкъны сайлагъанды. Бир жол формасын кийип, майдалларын да тагъып, военкоматха эсепге турургъа жолгъа чыгъады нёгерлери бла. Алайда милициячы майоргъа тюбейди. Ол а майдалланы удостоверенияларын сурап, аланы тинтип,  экинчи кюн   Долинскде милицияны бёлюмюне келирин тилейди. 

– Барама, ол а ич ишле министр бла тюбешиу къурагъан кёре эдим. Ол жарыкъ саламлашады, къучакълайды. Разведкада къуллукъ этгеними билгенлей,  Саратовда милицияны школуна  жиберирге сюйгенин билдиреди. Алай   урушдан бек арып эдим, жюрегим тартмады милициягъа,–деп эсгереди  Тумен улу. 
Къадар анга башха жолну хазырлагъанды.  Бир жол Москвадан келе, Токълуланы  Тимургъа тюбейди. Нёгери аны окъуу–производство  комбинатха алмагъанларын айтады. «Бизде  аллай жер болгъанын билген да этмегенме. Анам Хочуланы Асият тигиу бла кюрешгенди, мени да   къолум анга жарашханын кёрюп: «Жашым,   сен да юйренирми эдинг»,– деп тургъанды»,–деп эсгереди ол.

Комбинатны директору   афган урушну жигитлерин экисин да окъуугъа алады. Борис бла Тимур  къызыл дипломла бла бошайдыла аны. Ала тикген пальтогъа экзаменни бардыргъанла,  сатыпмы алгъансыз, деп сейир окъуна этгендиле. Жашлагъа 5–чи разряд бериледи эмда ала Шахты шахарда  профильли институтха ашырыладыла. Андан ары Ригада кийимлени бичиучюге да окъугъанды.  

– Россейге къытайлы товар келтирилип башлагъынчы ишибиз бек иги баргъанды.  Нальчикде «Силуэт»   ателье ачып, сабийлеге, тиширыулагъа, эр кишилеге да кийимле тигип тургъанбыз.   Кесим бичиу бла кюрешгенме. Эрттенликде ишлерге олтурсам, кече къалай жетгенин ангыламагъанма, алай сюйгенме ол усталыкъны,–дейди ол. 

Бу сынау анга бюгюннгю ишинде да болушады. Шёндю таш усталыкъ бла кюрешеди, ол санда сын ташла этеди. «Ташны  къумачдан башхалыгъы жокъду. Эрттегили суратчы айтханча,   керек болмагъан, артыкъ затларын кетереме»,–дейди ол.
Ушагъыбызны ахырында Борис газет окъуучуланы, афган  нёгерлерин Ата журтну къоруулаучусуну кюню бла алгъышлай,  саулукъ, насып тежейди.  

Жаш адамланы уа Туменланы Альберт бла Бийбертча итиниулю болургъа, иш кёллю, жетишимли жашладан юлгю алыргъа, тютюн, аракъы, наркотикле дегенча осал затлагъа тиймезге чакъырады. «Аллай тёлюбюз болгъанына жюрегим къууанады, аланы жашаулары, хапарлары, муратлары да башхадыла. Жаш къауумубуз барысы да алача жетишимли болурларын тилейме»,–дейди ол.