Юйретиулени юйюрден башлайыкъ

ЮНЕСКО-ну 1999 жылны 17 ноябринде бардырылгъан Генеральный конференциясында 21 февраль Ана тиллени халкъла аралы кюнюне саналлыгъы билдирилген эди. 2010 жылда уа сагъынылгъан организация 136 тилни тас бола тургъанланы санына кийирип, атлас къурагъанды. Ары дери уа ол аны электрон тюрлюсюн хазырлагъан эди (2009 ж.).

Алимле тергегеннге кёре, жер юсюнде тиллени саны 5650-ден асламды. Аладан 35-синде тюрк халкъла сёлешедиле, ол санда биз да. Къайсы этносда да сабийлени 30 проценти ана тиллерин билмеселе, ол жокъ бола тургъаннга саналады.

Ёз газетибизни окъугъанланы, тауча бардырылгъан радио, телевидение бериулеге тынгылагъанланы, суратлау адабиятыбыз, театрыбыз бла сюйюннгенлени азлыгъын эсге алсакъ, бу тарих бизге да жарсыулуду. Огъарыда сагъынылгъан шартла ачыкълагъан болумгъа тийишлиликде, жарсыугъа, къарачай-малкъар тил да атласда белгиленнген, тас бола тургъанланы санына къошулгъанды. 

Тышындан къарасакъ, кертиди, хар небиз да барды: тилибиз садикледе, школлада, университетде окъулады, газет-журнал басмаланады, радио-телевизор бериуле къураладыла деп айтыргъа да боллукъбуз. Илму жаны бла да, алимлерибиз сау болсунла, бир башха тюрк миллетден кембиз дерча даражада тюйюлбюз. Алай кёплени жокъдула ангылатма сёзлюклери. Биз да миллетбиз дер ючюн а бу затланы къайсы халкъгъа да кереклисин билебиз, барлыкъларына къууанабыз.

Алай эсе да, бюгюнлюкде тауча сёлеширге, аны билирге кёпле, ачыгъын айтайыкъ, кюсемегенлерин да кёребиз. Бу жаланда бир кюнню ичинде ачыкъланнган неда тамамланып къалаллыкъ жарсыу болмагъанын да билебиз. Ишни юсю бла алимлерибизге, преподавательлерибизге, бирсилеге тюбей, аны юсюнден оюмларын сорургъа да тюшгенди. Аланы асламысы аны юйюрде башланнганын айтадыла.

Сёз ючюн, бир ненча жыл мындан алгъа КъМКъ-ну орус тил эм битеулю тил билим кафедрасыны башчысы, филология илмуланы доктору Башийланы Светлана бла ушакъ бардыргъаныбызда, ол сагъынылгъан кафедра талай заманны ичинде республикада миллет тиллени жюрютюлюулери, болумлары бла байламлы тинтиу иш, аны чеклеринде «Ана тил неди?» деген сорууну да бардыргъанын билдирген эди. Ала ачыкълагъаннга кёре уа, окъуучула бу ангыламны не болгъанын толусунлай билмейдиле.

Сабийге ана тилни юйретиуню уясы юйюр  болгъаны, аны анга сюймеклигин къозгъау да мында башланнганы, айхайда, кертиди. Алай а бюгюнлюкде аланы кёбюсю аммала бла угъай, садикде  ёседиле. Анда уа юйретиуню асламысы – орусча. Малкъарчагъа берилген сагъатланы азлыгъын а билесиз.

Бюгюнлюкде биз бир бирибизге ышана, ортада ёсюп келген тёлюбюз тилибизни билалмай къалгъанын кёралмайбыз. Жарсыугъа, биригип, бир бирибиз бла байламлыкъда ишлемейбиз.

Бюгюнлюкде къагъанакъларыбызгъа окъуна бешик жыр айтмайбыз, гитчелени жомакълагъа, бирси затларыбызгъа юйретмейбиз. Тюнене туугъан балачыкъны орусча къубултабыз, аны кирпилдегенин кёре, айхайда, къууанабыз. Алай бла уа кеси кесибизни неден къалдыргъаныбызны сагъышына кирмейбиз. Хау, садикде, школлада сагъат марда бизни къолубуздан келген зат да болмаз. Алай юйде сабийге ёз тилингде сёлешмезча чеклерибиз а жокъдула, жаланда аны ишин этерге керекбиз ансы.

Школлада малкъар тилге юйретиу да, жарсыугъа, аны халында эмда качествосундады. Ангылайбыз, тилни иги билмеген сабийге бир тюрлю теманы ангылатхан къыйын да болур. Алай а, билемисиз, бюгюннгю болумубузда устаз аны жорукъгъа (правила) тюшюндюрюрге кюрешгенинден да бек сёлешиу тилибизде, сёзню ич магъанасына юйретсе сюерик эдим. Нек дегенде эм биринчи проблемабыз сёлешиу тилибизди. Ол айнымаса уа, башха тюрлю да ёсерге къыйынды, онг азды.

Кертиди,  биз дерсликлени юслеринден да боллукъбуз айтыргъа. Хау, бюгюн ФГОС-ла, башха тюрлю излемле да болурла. Алай эсе да, ол болгъан китапларыбызны жаратсакъ да жокъду хата. Билебиз, къыйын, ауур жазылгъан жерлери да бардыла. Алай а аны сабийге ангылатыргъа уа устаз тийишлиди.

Бусагъатда биз ол жетишмейди, бу да жокъду деп турургъа угъай, болгъаныбызны башыбызгъа жаратып, бек биринчи бир затны – сабийлерибизни ёз тиллеринде сёлешиулерини – юсюнден сагъышланыргъа эмда къолубуздан келген мадарланы этерге керекбиз. Нек дегенде китапла болмагъан заманда да тёлюле ёсгендиле, аууздан ауузгъа айтыла, кёп ариу затыбыз сакъланнганды.

Садиклени, школланы юслеринден сагъына, бир-бирле окъутууну жаланда малкъар тилде (бир ненча жылны окъуна) бардырыргъа керекди деген оюмну айтадыла. Эллерибизде садла бла байламлы экили болсам да, мектепледе уа ол мадар кесини  хайырын берлик тюйюлдю деп сунама. Нек? Эсибизге тюшюрейик, токъсанынчы жыллада аллай сынам бизни республикада бардырылгъанды, 50 башланнган класс окъугъанды бу халда. Артдан бардырылгъан тинтиуле уа аны асыры тап жол болмагъанын кёргюзтген эдиле.

Алгъаракълада къырал даражасы болгъан малкъар, къабарты тиллени бюгюнлюкде болумларына, аланы сакълап къалыугъа жораланнган жыйылыуда да сагъынылгъанды бу оюм. Шимал Осетия – Аланияда садиклеге, башланнган класслагъа ирон, дигор тилледе окъуу программала  жарашдырылгъанлары, ол 2017 жылдан  бери жашауда бардырылгъаны эсгертилгенди. Бизден келечиле барып, аланы сынамларына тюшюнюрге тийишлисини юсюнден да айтылгъанды. Аны уа алыкъа заман ачыкълар. Алай эсе да, бюгюнлюкде ЕГЭ-лени сабийле орус тилде бергенлерин да унутмайыкъ.

Биз бай тил дерге ёчбюз. Билемисиз, аланы къолайлы, жарлы деп да айырыргъа жарамайды. Къайсысы да кесича ариуду, шатыкды.

Хар халкъгъа да энчи тил бошдан берилмегенди. Биз аны ючюн ёсюп келгенлени алларында жууаплы болгъаныбызны унутмазгъа борчлубуз. Келигиз, ызыбыздан къаллыкъланы ол къудурет бизден къызгъанмагъан насыпларын сыйырмайыкъ. Барыбызны да баш борчубуз – тилибизни тас болуудан сакълауду эмда айнытыуду.

Мокъаланы Зухура.
Поделиться: