«Тилибиз айныр ючюн, анга бирден къайгъырыргъа керекбиз»

Нальчикни бир-бир предметлени терен окъутхан тогъузунчу номерли мектебинде малкъар тилден бла адабиятдан дерсле берген устазларыбыз дайым да айырмалы болгъанлай келедиле. Аладан бири уа Бийчеккуланы Танзиляды. Ол сагъынылгъан школну башланнган классларына жюрюгенчиклеге дерсле берип келгенли жыйырма жылдан озгъанды, филология илмуланы кандидатыды.

Кёп болмай а «Педагог ишде 2022 жылда болдургъан жетишимлери ючюн» деген Битеуроссей усталыкъ эришиуде башха-башха регионлада хорлагъанланы тизмесине тюшюп, 200-мингсомлукъ грант эмда КъМР-ни Жарыкъландырыу эмда илму министерствосуну Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды.

– Танзиля Юсуповна, ачыгъын айтайыкъ, ана тиллени шахар мектепледе окъутхан тынч тюйюлдю. Былтыр  кийирилген ФГОС-ла ол жаны бла сизге, бу дерсден юйретгенлеге, къалай болгъаныны юсюнден ангылатсагъыз эди?

– Жангы стандартла – ала дерсге, аны къуралыууна, бардырылыууна кёп тюрлю жанындан къараргъа онг бередиле. Башхача айтханда уа, алада устаз сабийге берген болушлукъ окъуучуну хунери, алгъан билими да анга артда жетишимли болургъа, жашауу иги жанына бурулурча себеплик этерине эс бурулады.

Аны бла бирге уа адамланы арасында, жамауат ичинде да кеслерин жюрюте билиуге тюшюндюрюуге да къайгъырылады. Педагог сабийге дерсде жол кёргюзтеди, аны жангы сейирлик затланы ачаргъа итиндиреди эмда юйретеди.

– Сора окъуу жылны аллында  жангы дерсликле хайырланылыргъа берилгендиле деп айтылады. Алай, биз билгенликден, ала алыкъа барысы да зарфха урулуп, биз юйреннген китаплача болуп чыгъарылмагъандыла. Алаймыды эмда ала бла ишлеген сизге къалайды?

– Кертиди, жангы окъуу китапла берилгендиле биринчиден башлап тёртюнчю класслагъа дери. Башхача айтханда уа, мен ишлеген башланнган школ саулай да дерсликле бла жалчытылыннганды. Алагъа программала да  бардыла.

Буруннгу  жылда бизни мектебибиз бу китапланы окъутууда сынагъан школланы санында эди да, биз ала бла алгъадан да ишлеп башлагъанбыз. Былтыр а ала мектеплени барысына да берилгендиле. Кесибизни эндиге дери сынамыбызны да хайырлана, башланнган класслада ишлеген коллегам Къартлыкъланы Сафият Магомедовна бла бирге жангы амалланы да бир бирге тюшюндюре ишлейбиз.

Бешинчи-онбиринчи класслада уа алыкъа ол эндиге дери болгъан дерсликле бла окъутадыла. Келир окъуу жылгъа жангылары хазыр боллукъдула деген ышаныулукъ барды.

– Шахар школгъа жюрюген окъуучу ана тилни дерсине илхамы бла келирча къаллай амалланы хайырланыргъа боллукъду?

– Хар къайсы сабий да оюнну сюеди. Аны себепли уа дерслени да ол халда къурап, сагъышландыргъан, эсни да айнытхан, жютюлендирген соруула бла ишле хазырлап берирге кюрешебиз. Ол заманда уа аланы сейирлери да къозгъаладыла, дерсде тири болургъа, аны ишине къатышыргъа да итинедиле, алай бла кёллери  да кётюрюледи.

Дагъыда халкъны кёлден чыгъармачылыгъында болгъан оюнларыбызны, тилбургъучланы, санауланы дегенча, аллай затларыбызны темагъа, дерсни муратына, борчуна да тийишлиликде анга келишдирип хайырланама. Ол амалла сабийлеге къыйын кёрюнмейдиле, терк эригип, арып да къалмайдыла. Алай бла миллетни эрттеден келген затларына тюшюнюп, эслеринде къалырча да болады.

Ана тиллерин иги билмегенлеге уа ишлени алагъа къыйын болмазча, женгил даражада жарашдырама. Алай бла дерсге кёллерин ачаргъа кюреше, ана тиллеринден ёнгелемезлерине къайгъырама.

Сабий тилни билмей эсе, терслик аны боюнунда тюйюлдю. Жарсыугъа, адамларыбыз орусча сёлешедиле, элде окъуна хал алай бола барады. Бирси тюрк халкъланы тиллери бла къаллай байламлыгъыбыз болгъанына эс бурмай, тилибизни кесибиз учузландыргъан этебиз.

Хар окъуучуну да сёлешгенинден окъуна эсленип турады аны юйюрюнде ана тил жюрютюлгени бла къалгъаны. Ненча тилни билсенг да, анча жашауну жашайса деп айтыла келеди. Мен а аланы билиу адамны мыйысын айнытханын да чертирик эдим. Аны бла бирге уа инсанны маданият жаны бла къылыгъы ариу болгъанын да.

– Бюгюнлюкде ана тилибиз айныгъан угъай, сакъланып къалыр ючюн биз барыбыз да бирден не этерге борчлубуз деп сунасыз?

– Кертисин айтханда, бу соруу, бусагъатдагъы болумубуз сагъыш этдиреди. Тилибиз унутула барса, аны бла бирге адет-тёрелерибиз, кесилигибиз, энчилигибиз да кете барадыла. Башханы къой, бир бирге болушлукъ этиу деген сезимибиз окъуна ёзгергенди, алгъынча тюйюлдю. Бошдан айтылмайды тилин тас этген халкъ кеси да миллетча жокъ болады деп. Нек дегенде къайсы этносну да тилинде кёп зат сакъланады – аны кесинден башлап, тарыхгъа, маданиятха, кёлден чыгъармачылыкъгъа дери да.

Айтылгъан затла барысы да тилибиз, миллет энчилигибиз бла да къаты байламлыдыла. Дагъыда къол хунерибизни сакъларгъа керекбиз. Ол да бизни кесилигибизни ачыкълайды. Бюгюнлюкде бир-бир адамларыбыз эрттегилилерибизни юйлерине ушатып журтла ишлегенлери да хычыуунду. Аллай затланы тышындан келгенле кёрселе да, бизни ким болгъаныбызны биледиле, маданиятыбызны кёредиле.

Тил ариулай, шатыклай сакъланыр ючюн а аны иги билген адамларыбыз жазгъан китапла керекдиле. Былайда жаланда адабият чыгъармаланы айтмайма. Ала (китапла) тарых, маданият магъаналы, жашауну бирси бёлюмлерин ачыкълагъан илму къыйматлы ишле да болсунла.

Жаланда аланы малкъар тилни терен  билген, миллетибизни ышанларын, жашау турмушун да ачыкълай билген адамларыбыз жазсала, ала сакъланнган, окъулгъан да этерикдиле. Биз да халкъбыз деген миллетге уа тилинде таза сёлешген эмда аны жазмада хайырлана билген устазла, жазыучула, журналистле, жамауат ишчиле да керекдиле. Башхача айтханда уа, тилибиз сакъланыр, айныр ючюн да биз барыбыз да биригирге борчлубуз.

– Бюгюнлюкде бир-бир экспертле Шимал Осетия-Алания ана тилле бла байламлы бардыргъан сынамны (битеу предметлени да ёз тилде окъутуу) юсюнден башха-башха кёз къарамларын билдиредиле. Бизде да болгъан эди аллай сынам токъсанынчы жыллада. Алай эсе да, ол кесини къыйматын ачыкъламагъанды дегенле бардыла. Бу жаны бла байламлы сизни оюмугъуз а къалайды?

– Ол терсди деп сунама. Нек дегенде бизни тилибизде терминлени кёбюсю жокъду. Алай бла сабийле жаланда къыйналгъан, чырмалгъан этедиле. Дагъыда биз къыралны ичинде жашасакъ, окъуучула да анда тохташдырылгъан низамгъа тийишлиликде артда экзаменле да берирге керекдиле. Ала сынауланы сора къалай ётерикдиле, ол къатышлыкъ боллукъду.

Окъутууубуз бюгюнлюкдеча болса да, аны хатасы жокъду. Эрттеден тохташдырылгъан, тюшюннген да ыз бла барабыз. Жаланда сабийни ана тилге сюймеклигин ёчюлтмей, аны бютюнда айнытыргъа борчлубуз. Ол хар дерсден да кесине бир жангы зат алып, андан къууанып кетерча этерге тийишлибиз. Алай болуруна къайгъыргъанлай турургъа керекбиз.