Кёзбаусуз къарайыкъ тёгерегибизге

Хар халкъ кеси жууаплыды кесини къадарына. Глобализацияны заманында уллу санлы миллетлени тиллери, маданиятлары азанлыланы жута барадыла. Аны юсюнден битеу дунияда да алимле жарсып жазадыла. Кимден не зат къалады, нек къуруйдула тилле, нек жокъ болуп барадыла ариу адетле-тёреле?

Адам кеси кесин багъаламаса, даражасына сакъ болмаса, аны киши сыйларыкъ тюйюлдю, тёрге ётдюрюп олтуртурукъ да сунмасын. Даража уа адамгъа  адеби, къылыгъы, намысха сакълыгъы, тизгинни, иш кёллюлюгю, кеси къыйыны бла  баш кечиндире билгени бла келеди.Миллет да алайды. Кесини иги адамларын багъаласа, ёсе келгенлеге ол юлгю болады. Жарсыугъа, кёбюсюнде байлагъа этиледи сый, не акъыллы да болсун, жарлыракъ эсе, анга хурмет этмейдиле. Алай тарыхны алып къарасакъ, битеу халкълада да бек белгили суратчыларыны, назмучуларыны, алимлерини асламысы бай болмагъандыла, бир-бирлери уа ач-жаланнгач болуп тургъанлары белгилиди. Биреуге байлыкъ бериледи, башхагъа уа фахму, акъыл. «Сен акъыллы эсенг, былай жарлы нексе?» - деген терсди. Тарых кёргюзтеди бек фахмулу адамла окъуна бек жарлы болургъа боллукъларын.

Дагъыда жаш тёлюге сабий саддан башлап, таулула кеслери къыйынлары бла жашагъан халкъ болгъанны айтыргъа керекди, таш юсюнде мирзеу ёсдюрген халкъ. Къоншулагъа билеклик эте билген, мамыр жашауну сайлагъан огъурлу таулула уру- тонау бла бир заманда да кюрешмегендиле. Мал тутхандыла, жерчилик бла кюрешгендиле – халал къыйынлары бла жашагъандыла.

 Тарыхыбызны, жашау турмушубузну  алып къарасакъ  окъуна, ёхтемленирча шартларыбыз  бек кёпдюле, ниет хазнабызны уа чеги окъуна жокъду.

Миллетибиз бек алгъа тизгинсизликни кёрюп  болмагъанды. Жашагъан жерини табийгъатын бек аягъанды. Бюгюнлюкде ол миллет ыз бузулгъанды. Аякъ жолларын тюзюнлей черекге чыгъарадыла бир-бирле. Таулу адам алай этер деп ийнанырча да тюйюлдю, алай кёзюбюз бла кёргеннге ётюрюкдю деп къалай айтайыкъ? Тюз юйюнгю къатынгда бара тургъан таза черекни кирлендирген ол мурдарлыкъ кибикди. Ата-бабаларыбызгъа сууларыбыз, тауларыбыз, агъачларыбыз да бек багъалы болгъандыла, ала жер байлыкъланы уста хайырланнгандыла.

Дагъыда бир миллет шарт:  къол усталыкъ. Ким да сукъланырча къол бла этилген ариу затла: темирден, жюнден, агъачдан. Ушкок отдан башлап къурчну къатдыра билиуге, алтын, кюмюш керекле ишлеуге, окъа халы ийирирге, чепкен согъаргъа, жамычы, башлыкъ этерге дегенча чемерликле халкъыбызны къолайлы жашарына жол ачхандыла. Мал кютюуде, жерни аяулу эм уста  хайырланыуда бийик жетишимлеге жетгендиле таулула. Алай бюгюнлюкде ол тюрлю ышанла бираз къарыусуз бола барадыла.

Малчылыкъ, жерчилик да, алгъын заманладача, айнымайдыла. Кёпле арбазларында  бахчаларын аман ханслагъа бастырып турадыла, сора жайлыкъланы, къышлыкъланы къалай мадул этмей турлукъдула. Таш юсюнде мирзеу ёсдюрюучю, чыранла этеклеринде малла кютюучю таулу бусагъатда ёзенледе излейди башын кечиндирир жолла. Аны бла бирге жерге сакълыкъ да къарыусуз бола барады.

Ата-бабадан къалгъан жерибизни хар затына сакъ болуп,  аны тарых шартларын кишиге сыйыртмай сакълау  бюгюнлюкде уллу ишледен бирлериди. Не жашырыр кереклиси барды, жылдан жылгъа тауларыбыз, жайлыкъларыбыз, къышлыкъларыбыз аякъ тюп болуп барадыла. Къалай эсе да, жер атларыбыз окъуна бизникиле болмагъанча айтылып башлагъандыла. «Цирик кёлге» кесибиз айтып башлагъанбыз «Голубойла» деп. Кесибизни ичибизде малкъар топонимлени жюрютмесек, башхаладан не зат сакъларгъа керекди?

Сёз ючюн, Нальчикде жашагъан таулула окъуна «Акъ -Суу» дерни орунуна «Беларечка» дейдиле. Ёнгечли ингушлу болду, Барамта Вольный Ауулгъа тюрленди, Кенг жер Кенже атны алды. Быллымны алгъыннгы Баллым аты унутулду, кеси да, не хыйсапдан эсе да, Быллым деп болмаса жюрютюлмейди. Аллай шартла къайсы тау ауузда да  кёпдюле. Аны биз кёребиз, алай терсине  тюрлениулени тюзетир ючюн, не алимлерибиз, не жер-жерли администрацияларыбызны башчылары къайгъырмайдыла.

Айтыугъа кёре, тау элледе шыякыланы ким болса да ол къазып, ичлеринде болгъан затланы кеслерине алып  кетедиле. Алай этерге кишини эркинлиги болмагъанын билмеймидиле жер-жерли администрацияланы башчылары? Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора къалгъан кюмюш затла, ариу миллет жаулукъла учуз модагъа кирген затлагъа алышынып бошалгъан эдиле. Ёмюрледен келген затларыбызны нек сакъламайбыз?

Жарсыугъа, биз уллу кёллюлебиз. Бек биринчи – тилибизге. Малкъар тил битеу дуниягъа ачхычды. Азия, Тюрк, Алтай – къайры барсанг да, эшитириксе малкъар тилни. Бусагъатда иш тапхан бек къыйынды, кимни сабийи къайда ишлеригин бир инсан да билмейди. Сёзсюз, бир-бирлери тюрк къыраллада башларын кечиндирликдиле. Да сора ата-анала аланы жашау этерге болушурукъ кючню, жолларына чыракъны – малкъар тилни нек бермейдиле сабийлеге? Биз сагъаймасакъ, болгъан затларыбызны сакъларгъа бирден кюрешмесек, кёп шартыбызны, миллет культурабызны тас этип къояргъа боллукъбуз.

Сабий садлада, школлада, бек башы уа хар таулу юйде малкъар тил эркин жюрюрге керекди. Биз ариу тилибизге хурмет эте билмесек, тыш адамламы этерикдиле? Арт жыллада шёндюгю дунияда миллет тиллени, маданиятланы сакъларгъа къыйынды деп къайтарып туруу марда болуп къалгъанды, алай биз ёз дуниябызны сакълар ючюн не зат этгенибизни юсюнден а айтмайбыз, тынгылайбыз. Сууларыбызны тышындан адамламы келип кирлендиредиле? Ариу малкъар тилни жюрютюрге уа ким къоймайды бизге? Кёзбаусуз къарайыкъ кюзгюге, сора таулу халкъны дуниясын къоруулар, айнытыр ючюн не зат эталлыгъыбызны сюзейик.

Дунияны жаратхан Аллах сюйсе, битеу жерде да бир тил айланырча, бир миллет жашарча  этер эди. Кёп тилле, миллетле бар эселе – ала керекдиле. Сакълайыкъ бизге берилген саугъаланы.

 

Байсыланы Марзият.
Поделиться: