Къушкъанат тепсеучю

Рахайланы Якуб отузунчу жыллада къырал тепсеу ансамбльни къураугъа тири къатышханын барыбыз да билебиз. Къауумну биринчи концертлерине элледе бир да болмагъанча сюйюп къарагъандыла. 1934 жылда ансамбль Север Кавказны Дондагъы Ростов шахарда бардырылгъан спартакиадасына къатышханды. Къабарты-Малкъарны къырал ансамбли анда бек игиге саналгъанды эмда патефон бла саугъаланнганды.

Тарыхда, эсде да къалырча, башха жерледе да болгъандыла концертле бла Къабарты-Малкъарны тойчулары. 1936 жылда Москвада ансамбльни гастрольлары жетишимли баргъандыла. Ара шахарда жашагъанла анга къызыу къарсла бла тюбегендиле. Пролетар жазыучу Максим Горький ансамбльни кесини дачасына къонакъгъа чакъыргъанды. Якуб къамала бла кесини аламат тепсеуюн кёргюзтгенде, Горькийге ол бек къыйын кёрюнюп, анга къараялмай, башын бир жанына бургъанды. Сауутла чыгъарыучуланы Тула шахарында анга бу тепсеую ючюн, атын да жазып, кюмюш суу ичирилген маузерни саугъагъа бергендиле.

Къырал ансамбль 1939 жылда Узакъ Востокда гастрольлада болгъанды. Ол анда аскерчилени бла бу регионда жашагъанланы алларында кесини тепсеу искусствосун кёргюзтгенди. Тауушлукъ жетишимлери ючюн артистледен кёплерине «КъМАССР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу» деген махтаулу ат аталгъанды.

Къабарты-Малкъарны Баш Советини Президиумуну 1939 жылда 20 ноябрьде чыгъарылгъан Указында былай айтылгъанды: «Къабарты-Малкъар АССР-ни миллет искусствосун къурау эмда айнытыу ишге салгъан уллу къыйыны ючюн Рахайланы Магометни жашы Якубха – тепсеуню бла музыканы къырал ансамблини солистине КъМАССР искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу деген атны атаргъа». Бу Указда дагъыда эс бурурча бир аламат зат: сыйлы атла аталгъанланы тизмесинде, биринчи жерде, ол туугъанлы 150-жыллыгъы былтыр белгиленнген айтхылыкъ назмучубуз Мечиланы Кязим болгъаныды.

1940 жылда Малкъар миллет профессионал театр къуралгъанды. Аны сахнасында бек биринчи оюн Геляланы Рамазанны «Къанлы къалын» деген пьесасына кёре салыннганды. Малкъарны тау эллеринде анга уллу сейир этип къарагъандыла. Спектакльде халкъ тепсеулени кёп сценалары болгъандыла. Аланы салгъан да Рахайланы Якуб эди. Анга уа Долинскеде мемориалны литература музейинде сакъланнган программа да шагъатлыкь этеди.

Адамны жашаууну кёп тюрлю кезиулери боладыла. Уллу Ата журт урушну аллында Якубну фахмусу, хунери да жашнагъан кезиу эди. Ол жаш эди, кючлю, къарыулу эди, хар зат да къолундан келе эди...

Уруш башланнгандан сора 115-чи атлы аскер дивизия къуралады, Рахайланы Якуб да аны къауумунда эскадронну командири болуп, урушха атланады. Агъачы, тауу болмагъан Ростов ёзенледе атлы аскерчилени танклагъа къажау уруш этерге атадыла. Жокъ эди бизникилени душманны аллын тыярча керекли сауутлары да. Бу къатыш-къаралыкъда, къанлы къазауатда кёпле къырыладыла, сау къалгъанла артха кетедиле.

Быллай къыйын кезиуде башхала бла бирге Якуб да юйге къайтады. Къарт анасына къараргъа керек эди. Былай барыгъыз, бу жерде бирге жыйылыгъыз, андан ары буйрукъну сакълагъыз деп, барысына да башчылыкъ, оноу этген болмагъанды. Аны хатасындан а кёпле тутулгъандыла дезертирлесиз деп, терсликлери болмай, къыйынлыкъ сынагъандыла. Якубха уа он жылгъа сюд этедиле. Ол жылланы саулай да тутмакъда ашырады.

1954 жылда, башына эркин болуп, юйюне сау къайтады. Саулугъу иги да тозурагъанына да къарамай, Рахай улу кёп тюрлю жерледе ишлегенди. Алай сюйген ишин а къоймагъанды. Тойлада, къууанчлада аны тепсерге чакъыргъандыла. Алай, не десенг да, бутлары алгъынча женгил тюйюл эдиле. Кёрген къыйынлыкълары, жыл саны да кеслерин таныта эдиле.

Тойчу, оюнчу, жарыкъ адам 1962 жылда ауушханды. Бу материалны хазырлай туруп, Рахайланы намысы-сыйы жюрюген адамларындан бири Ахматдан Якубну юсюнден айтырын тилегенимде, бу сейирлик суратны да ол бергенди. Анда ансамбльде тепсегенлени кьаууму кёрюнеди. Андан сора да, Ахмат бу суратдагъыладан бири – Жануся Лакунова – къоншуда жашагъанын да айтхан эди.

Россейни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, Малкъарны айтхылыкъ жашларындан бири, тепсерге, башхаланы юйретирге да уллу фахмусу, хунери да болгъан, Север Кавказда аты айтылгъан Улбашланы Мутай, бу суратны кёрюп, сейир эте, бизге былай ангылатхан эди: «Была Къабарты-Малкъарны жыр эм музыка ансамблини артистлеридиле. Бек ал тизгинде тургъан жашчыкъладан бири – ол кесиди (тёгерек уууртчукълары бла) аны къатында жашчыкъ – Къоспартыда туугъан Темуккуланы Исмайылды. Тепсерге бек уста болгъанды, авиацияны да бек сюйгенди. Уллу Ата журт урушда, лётчик-истребитель болуп, Туугъан журтну фашистледен жигитча къоруулагъанды.

Экинчи тизгинде (солдан онгнга) ансамбльни солисткасы, аны къурагъанладан бири Галина Ифраимовады. Андан ары уа ансамбльни тепсеу ритмикасы бла кюрешген Исуф Шиков, аны къатында Рахайланы Якуб, ан­самбльни солисткасы Жануся Лакунова, ол да тепсерге уста, бек сейирлик, аламат къыз болгъанды. Бу тизгинде бек къыйырда олтургъан жаш Берман Шабаевди, ол да тепсерге уста жашладан бири эди, «КъМАССР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу» - деген ат бек алгъа аталгъанладан эди. Ючюнчю тизгинде солдан онгнга санап сюелген ючюнчю жаш Аслангерий Аталиковду. Бийикге секирип, тобукъ бюгюп тепсеуде анга жетген болмагъанды. Аны къатында сюелген тёртюнчю къыз а Аминат Нагоевады... Анга да искусстволаны сыйлы къуллукъчусу деген ат бек биринчи болуп аталгъанды». Къалгъанларын а Мутай таныялмагъан эди.

Улбаш улу Рахайланы Якубну ансамбльни къурагъанладан бирине санай эди. Кесини ары тюшгени да аны хайырындан болгъанды. Аны къамала бла тепсегени кёплени сейир этдиргенди, ол сахнагъа чыкъгъанда, халкъ, ёрге туруп, кёпге дери къарс ургъанлай, бисге чакъыргъанлай тургъанды.

Жануся Лакунова да унутмагъанды ол аламат жылланы. Республиканы халкъы ансамбльни бек сюйгенди. Анга Къабарты-Малкъарны башчылары хар не жаны бла да болушхандыла. Ол, Совет Союзну кёп шахарларына барып, концертле бергенди. Айхай да, анга къалайда да къууанып, жарыкъ тюбегендиле. Аны ёзегин тутхан, артистлени, республиканы башчыларыны, жамауатны арасында да уллу намысы-сыйы жюрюген солистлеринден бири Рахайланы Якуб болгъанды.