ОРУС ПОЭЗИЯДА КАВКАЗНЫ БИРИНЧИ ЖЫРЧЫСЫ

Бу кюнледе битеу адам улу орус поэт Александр Сергеевич Пушкинни эсгереди. Ол дуниясын 1837 жылда 1 февральда алышханды.

Ол 1799 жылда Москвада орта къолайлы юйюрде туугъанды. Сабий жыллары Захарово элде озгъандыла. Онеки жылына дери ол юйде юйретген устазланы къолларында окъугъанды. Андан сора, 1811 жылда, аны Петербург тийресинде Царское село деген элде лицейге бергендиле. Биринчи назмуларын да ол анда окъугъанда жазып башлагъанды. Ала 1814 жылда «Вестник Европы» журналда басмаланнганда, аны керти фахмусу кёплени сейирсиндиргенди.

1817 жылда, лицейни бошагъанлай, А. Пушкинни Тыш къыраллы ишлени коллегиясына ишлерге алгъандыла. Ол заманда «Зелёная лампа» деген адабият биригиу бар эди да, ол ары киргенди. «Азатлыкъ», «Чаадаевха», «Эл» дегенча, патчахха къажау назмуларын Александр Сергеевич ары жюрюгенде жазгъанды. Ала патчахха жетгенде, Александра I Пушкинни Кавказда аскер къуллукъ этерге жибергенди. Алай бла ол мында генерал Иван Инзовну канцеляриясына тюшгенди. Иван Никитич, орус поэтни Россейге магъанасын ангылап, анга иги болгъанды. Аны Бессарабиягъа, Новороссийск тийрелерине ийгенлеринде да, назмучуну биргесине элтип айланнганды.

1820 жылда жыйырмажыллыкъ поэт, Кавказгъа биринчи келгенинде, бу жерни ариулугъуна, адамларыны адеплиликлерине, тириликлерине сейир этгенди, анда жашагъан миллетлени фольклорлары бла шагъырей болгъанды. Ол а аны чыгъармачылыкъ ишине киргенди. Ол мында «Руслан бла Людмила» деген жомагъын башлагъанды. «Кавказ жесири» деген повестьни сюжетине уа Нарсанада къарт къазакъла айтхан хапарны алгъанды. Ол 1822 жылда Петербургда басмаланнганда, аны окъуучула бек жаратхандыла.

Орус поэзияда А. Пушкин Кавказны биринчи жырчысы болгъанды.

Экинчи кере А. Пушкин Кавказгъа 1829 жылда келгенди. Энди ол башха адам эди, эки кере да сибирлик кёрген, декабрист шуёхлары ёлтюрюлген. Ол шартла, патчахны анга къара булут болуп тургъаны да тюрлендирген эдиле аны.

Ол заманнга поэтни «Кавказ жесири» деген поэмасы, «Не пой, красавица, при мне...», Кавказгъа аталгъан башха назмулары да жазылып эдиле.

Экинчи кере келип кетгенден сора «Кавказ», «Обвал», «Калмычке», «Казбекде монастырь», «Грузияны тёшлеринде кеч къарангы жатыпды», «Гафизден», «Делибаш», «Благословен и день и час», «Тау къабыргъаларыны орталары бла барады Терек», «Шургулу къаяла ауузу», «Къоркъуулу эм эригиулю», «Арзрумгъа жолоучулукъ» деген чыгъармала жазылгъандыла. Поэт «Арзрумгъа жолоучулукъ» деген повестин Георгиевскде жазып башлагъанды.

«Кавказ» деген белгили назмусун уллу орус поэт Аскер-Грузин жолну кёрюп, жазгъанды. Бир-бирле аны ал тизгинлерин Кавказ Россейни тюбюндеди дегенча ангылап, кёлкъалды этедиле. Пушкинча, уллу назмучу, азатлыкъны жырын айтхан поэт алай оюм этмезлиги хакъды. Кавказ халкълагъа тыш халкълагъача да къарамагъанды ол, нек десенг керти поэтге башха миллет деген ангылам жокъду.

Кавказгъа атап жазгъан назмуларындан сора да, Пушкин «Кавказ Суулада» деп, анда болгъан тюбешиулени, ишлени, жашауда керти болгъан жигитлени юслеринден роман жазар умутлу эди. Алай ол жартылай къалды.

Къалай-алай болса да, поэтни Кавказгъа келиую, азаплыкъ жолу эсе да, орус адабиятха уа кёп сейирлик чыгъармала бергенди.

Малкъар назмучула да Россейни уллу поэти Пушкинни кеслерини устазларына санагъандыла. Аны поэзиясы бла не заманда да байламлы болгъандыла. Озгъан ёмюрню 30-чу жылларында, жазма адабиятыбыз кюч ала башлагъанда, биринчи профессионал жазыучуларыбыз А. Пушкинни, М. Лермонтовну, Т. Шевченкону, М. Горькийни эм башха орус адабиятчыланы чыгъармаларын кёчюрюп, жазыуну тасхаларына аладан юйреннгендиле. Гуртуланы Берт былай эсгере эди: «Къаллай уллу, жууаплы ишге узалгъаныбызны аны поэзиясын, драматургиясын, жомакъларын таучагъа кёчюрюрге базыннганыбызда кёрген эдик. Болсада Пушкин жаш жюреклеге берген талпыныу кёл этдире эди…»

1937 жылда, поэт дуниясын алышханлы 100 жыл болгъаны бла байламлы, Нальчикде Базарная орамгъа бла Суворов атлы орамдагъы шахар школгъа А.С.Пушкинни аты аталгъанды.

Ол жыл малкъар жазыучула Пушкиннге атап, эки китап чыгъаргъандыла. Поэтге аталгъан чыгъармаладан – «А.С. Пушкиннге» (Гуртуланы Б., Теммоланы Х., Кациланы Х., Этезланы О., Къулийланы Къ., Будайланы А., Залийханланы Ж., Улбашланы И., Сотталаны А.), аны малкъар тилге кёчюрюлген чыгъармаларындан а – «А.С.Пушкин малкъар тилде». Экинчи китапха кирген назмуланы да ана тилге башында жазыучула кёчюргендиле.

Алай бла таулу къалам къарындашлары фахмулу орус назмучуну сыйын кёргендиле, аны бийик атын жюреклеринде жюрютгенлерин кёргюзтгендиле.

Биринчи тёлюню ызындан келгенле да ол жаны бла таматаладан артха къалмагъандыла. Аланы да хар бирини кесини Пушкини, анга жоралагъан назмулары, кёчюрмелери да бардыла. Бабаланы Ибрагим поэтни «Гитче трагедияларын» кёчюргенди ана тилге: «Къызгъанч бий», «Моцарт бла Сольери», «Таш къонакъ» эм «Ёлет киргенде баргъан той». Бу чыгъармала, акъ сёз бла айтылгъанлыкъгъа, оригиналда, малкъар тилде да назму жорукъланы ажашхан рифмалы тюрлюлерича, неда акъ назму – верлибр халда жазылгъандыла. Быланы поэзиягъа ушатхан а бек кючлю гыллыуларыды.

Назму субайлыкълары, абынмай айтылыулары бла энчилерге тюшгенде уа, бардыла аллай кёчюрмеле да. 1999 жылда Пушкинни 200-жыллыкъ юбилейине атап, Эльбрус китап басма аны «Сайламаларын» къабарты эм малкъар тилледе басмалагъанды. Ары малкъар поэтлени юч тёлюсюню да кёчюрмелери киргендиле. Хар бири да кеси заманына кёре кёргюзтеди усталыгъын. Бирин сёгюп, бирин махтап айтама десенг, заманнга, поэзиябызны айныу жолуна да къайтыргъа керек болур. Болсада назмуланы кеслерин бла кёчюрмелерин бирге ушатханла, аланы ёнлерин, жик санларын, рифма къуралыуларын, гыллыуларын сакълаялгъанла уа кёп тюйюлдюле – Къулийланы Къайсын, Мокъаланы Магомет, Бабаланы Ибрагим, Табакъсойланы Мухтар…