Жигитликни бла чыдамлыкъны 872 кюню бла кечеси

Баш борч – эркинлик 

Дуния башында эм ариу шахарларыны тизмесине кирген Ленинградны душмандан азатлау  совет аскерлени уллу хорламларындан бириди.  Алай бу къууанчлы ишге дери уа шахарчыла ачлыкъны бла сууукълукъну, эркинликге итиниулюкню бла тёзюмлюкню, ышаныулукъну бла жигитликни  872 кюнюн бла кечесин сынагъандыла. Къуршоугъа тюшген кезиуде, тюрлю-тюрлю шартлагъа кёре, анда 600 мингден 1,5 миллионнга дери мамыр адам жоюлгъандыла: 97 проценти  ачдан, сууукъдан.    

Немисли аскерлеге  1941 жылны кюз артына дери Ленинградны, Минскни, Киевни зорларгъа борч салыннганды. Гитлер бу шахарла аны къолуна тюшселе, урушда хорларыгъына ишексиз эди.  Ызы бла  фашистле Москваны ахырда къыйналмай аллыкъларына толу ийнанып болгъандыла.

Жигит шахарны душманладан эркин этиу совет командованияны баш борчларындан бири болгъанды эмда сермешле  къоршоуну биринчи кюнюнден да тохтамагъандыла.  Шахарны тийресинде    110 къорууланыу ыз къуралады, башха инженер мадарла толтуруладыла.  

 1943 жылда  12 январьда Ленинград эм Волхов фронтла атышыуну башлап, душманны сюрюп, бир бирлерине 3 километрге жууукълашадыла. Къызыу сермешледен сора 18 январьда   фронтла бирге къошуладыла. Ленинградны эркинлигин жууукълашдырыр ючюн  совет аскерчиле жанларын-къанларын аямай урушхандыла. Ол кюн Шлиссельбург эмда Ладога кёлню кюнчыгъыш жагъасы эркин этиледиле. Алай бла Ленинград къырал бла байланады. Онжети кюнню ичинде уа темир эм автомобиль жолла салынып, шахарчыланы аш-суу бла жалчытыргъа, адамланы уруш бармагъан жерлеге кёчюрюрге онг къуралады. 

Балтияны илячини 

Жигит шахарны къоруулаугъа совет къыралны битеу миллетлерини жашлары бла къызлары къатышхандыла. Аланы арасында уа таулу халкъны жигит уланлары да бардыла. Аладан ненчасы «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнганларын тюз тохташдыргъан да къыйынды.  

Ленинградны эркинлиги ючюн къазауат бардыргъанланы арасында халкъыбызны жигит уланы Байсолтанланы Алимни атын биринчилени санында сагъыныргъа керекди.   СССР-ни Жигити, Балтияны илячини самолётунда душман аскерлеге къажау урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды. «Ол къайда учса да – Ханкону,  Таллинни неда Ленинградны кёгюнде – фашистле жигит лётчик Байсолтановну кючюн сынайдыла»,-деп башланады аны саугъалау документ.
Бизни 22-жыллыкъ жигитибиз 45 хауа сермешде душманны 19 самолётун жокъ этгенди, ол санда кесинлей  тёртюсюн, аскерчи нёгерлери бла бирге – 13, экисин а душман аэродромгъа чабыууллукъну кезиуюнде.

Огъары чегемли жашла

Билимли, окъуулу, халкъда хурметлери жюрюген къарындашла Жанкишиланы Хусей бла Хасан душман Ата журтубузгъа чапханда, аны къорууларгъа бирча сюелгендиле. Къарындашладан тамата Хусей урушну аллында комсомолну Чегем райкомуну секретарына айырылгъан эди, кичи Хасан а, билимни  отличниги, комсомолну райкомунда ишлегенди. 

Фронтха биринчи 1941 жылда Хусей кетгенди. Ол гитлерчилени Ленинград фронтда къыргъанды. Хасан а Ейск авиация училищеге киргенди, алай аны фашистлени атышыуларыны хатасындан бошаргъа онг болмай, Урюпинск жаяу аскерчилени училищесине ашырадыла. Аны да тауусхунчу, фронтха кетеди. Тамата къарындаш къыралыбызны шимал, кичи  уа къыбыла жанын къоруулагъандыла.

«Къаты бол, бир заманда да артха турма…»,- ма быллай насийхат сёзле жаза эди Хусей кичи къарындашына. Жарсыугъа, ол аны ахыргъы письмосу болгъанды. 1943 жылда июньда Карель фронтну 63-чю тенгиз жаяу аскер бригадасыны разведчиги Жанкишиланы Хусей ауур жаралы болады. Аны кесине бакъдырыргъа Балашов шахаргъа госпитальгъа иедиле. Гитлерчиле жаралы аскерчилерибизни да къоймагъандыла, топ атып, госпитальны чачдырадыла. Хусей алайда ахыр къабырын тапханды.   
Малкъарланы Ибрагимни мураты устаз болургъа эди, ол Огъары Чегемни школуну 7 классны тауусуп, рабфакга киргенди. Алай анга сабийлеге билим берирге тюшмегенди,  уруш аны жашауун тюрлендиргенди. Ибрагимни 1938 жылда аскерге къуллукъ этерге чакъырадыла, ол кезиуде уа анга Финляндия бла къазауатха къатышыргъа тюшгенди. Связьны энчи батальонуну взводуну командирини орунбасары Малкъар улу   батырлыгъы, аскерчи хунери ючюн анга Къызыл Жулдузну ордени эмда эки кюнню ичинде дивизияланы араларында связьны жалчытханы ючюн «За отвагу» майдал бла саугъаланнганды. 

Финн кампаниядан сора Малкъарланы Ибрагимни Воронежде связистлени училищесине окъуугъа жибередиле, аны айырмалы бошагъан таулу жашны училищеде ишлерге къойгъан эдиле. Алай Уллу Ата журт уруш башланады. Миллетни батыр уланы кесини ыразылыгъы бла фронтха кетеди. Ол Карель фронтха тюшеди,  связьны энчи ротасыны командирине салынады. Артда 2-чи Украин фронтну 5-чи гвардий корпусну эскадронуну командирине тийишли болгъанды.   

Шахарны къоруулагъан къарындашла 
 

Къулбайланы Батталны  жашлары Желебий бла Къыралбий Ленинградны эркинлиги ючюн къазауат бардыргъан жигитлерибизни арасындадыла. Желебий хауа-десант аскерде къуллукъ этгенди, ол 1943 жылда Ленинград фронтда ауур жаралы болуп къайтхан эди. 

«Ленинградны юг эм юг-запад жанында немислилени къорууланыу ызларын юзюуде буюрулгъан борчну айырмалы толтургъаныгъыз эм шахарны тийресинде гитлерчиле бийлеп тургъан Красное село эм Ронша эллени алыр ючюн бардырылгъан сермешлеге къатышханыгъыз ючюн. 1944 жыл, 19 январь». Бу сёзле уа Къыралбийге Ленинград фронтну командованиясындан берилген бюсюреу грамотада жызылыпдыла. 

Къыралбийни кёкюрегинде Ата журт урушну экинчи даражалы ордени, За боевые заслуги», «Ленинградны къоруулагъаны ючюн», «Варшаваны эркин этгени ючюн», «Кёнигсбергни зорлагъаны ючюн» майдалла жылтыраучу эдиле.

Ал сатырлада

1941 жылда Ленин атлы аскер-политика академиягъа политкъуллукъчуланы хазырлагъан курсланы выпускниги  тамата политрук Батчаланы Шахмурзаны жашы Исмайыл Волхов фронтха 2-чи Ударный Аскерге комендантны управлениясыны комиссарына салынады. Уллу Ата журт уруш башланнган кезиуде ол Ленинградда ВКП (б)-ны Ара Комитетини курсларында окъууда эди. Алай анга, башха тенглеринеча, мамыр жашауда салгъан муратларын уруш бошалыр кезиуге дери унутургъа тюшеди.  

1944 жылда 27 январьда Ораниенбаумну тийресинде энчи лыжа батальонну парторгу Батчаланы Исмайыл биринчи болуп атакагъа кётюрюледи. Аны батырлыгъыны хайырындан  аскерчиле Большое Кикерино деген элни  тийресинде немислилени ууатадыла.  Бу атышыуда жигитлиги эм аскер хунери ючюн таулу Батчаланы Исмайыл Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланады. Дагъыда ол  Ата журт урушну орденини 2-чи даражасы,  Къызыл Байракъны ордени, «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла да белгиленнгенди.  

Къыралыбызны шимал ара шахарын  азатлау къазауатны  Жантуудуланы Ибрагим, Къонакъланы Магомет, Доттуланы Ибрагим, Асанланы Ахыя да бардыргъандыла. Бёзюланы Хаммал, Аккыланы Аскерби эм Улбашланы Идрис а урушну аллында жыллада водительни усталыгъына юйренип, колхозда ишлеп тургъандыла. Къазауатны жылларында уа бу усталыкъ алагъа мамыр ленинградчыланы ёлюмден къутхарыргъа онг бергенди. Ала Ладога кёлде «жашауну жолу» бла шахарчылагъа аш-суу элтгендиле, сауутла ташыгъандыла.   

Ленинградны душмандан эркин этиу урушда жигитликлерин  кёргюзтгенлени арасында Ленинград фронтну 1-чи гвардий танк бригаданы мараучусу  Чочайланы Сафарны жашы Хаджи, 59-чу армияны 16-чы танк бригадасыны    орудияны командири старшина Атмырзаланы Магомет, 8-чи  гвардий артиллерия полкну аскерчиси Батчаланы Шохаибни жашы Ибрагим, 407-чи энчи окъутуу мараучу ротаны курсанты    ефрейтор Ностуланы Шавазны жашы Харун, 109-чу мараучу дивизияны 381-чи мараучу полкуну миномётчиги кичи лейтенант Отарланы Магомет,  115-чи зенит артиллерия полкну аскерчиси ефрейтор Биттирланы Чапай,  мараучу бёлюмню командири тамата лейтенант Сарбашланы Магомет да бардыла. Ала барысы да  «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалгъа тийишли болгъандыла. 

Хорламны жууукълашдырыр ючюн  жанларын-къанларын аямай урушхан таулу аскерчилени, совет халкъны башха миллетлерини келечилерини тизмеси уллуду, аланы барысын да сагъыныр онгубуз жокъду. Бюгюнлюкде, ол къанлы сермешледен 80 жыл озгъандан сора да, Ленинградны  къуршоудан эркин этген батырланы, шахарда жоюлгъан мамыр адамланы атлары унутулмагъандыла, ала ёмюрлюк этилгендиле.

 

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.
Поделиться: