Жырны сёзю – аз, фикири – кёп

Таулу халкъ бир заманда да жырсыз болмагъанды. Ач къалгъан, кеч къалгъан кюнлеринде да – угъай. Бу­рун заманладан бери жыр бизни халкъыбызны жашау кюйю болгъанлай, аны къууанчлы, жарсыулу кюнлерини да сыр сазы болгъанлай келгенди. Ол аны тарых борасыды – къартдан жашха ёте келген хыйласыз ауазы. Кертиси бла да жыр, жолоучугъа жол нёгерлик эте, эки сюйгенни араларында келечилик жюрюте, къыйын сагъатда иги къууум этдире, таукелликге, иш кёллюлюкге, жигитликге да чакъыра келгенди.

Ансыз той-оюн бардыргъан угъай эсенг, тауда уугъа чыкъгъан, къошда жау чайкъагъан, жаз сабаннга чыкъгъан, кюз ындыр басхан тёре окъуна болмагъанды. Жырны юсюнден сагъышларын 1988 жылда Бабаланы Ибрагим жазгъан эди, аны ол жаны бла оюмлары бюгюн да магъаналарын тас этмегендиле. 

Жыр агъачда-ташда да, жолда-къолда да, тойда-къойда да айтыла келгенди. Жыр бла келин келтирген жашла къазауатха да жыр бла кирип, жырны байракъ этип, къазауатдан да алай къайтып болгъандыла. «Бийнёгер» бла «Элия», «Уллу хож» бла «Гапалау», «Эрирей» бла «Долай» кибик, аламат халкъ жырла ол фикирге шагъатлыкъ этедиле... «Жерине кёре кырдыгы», - деп, ата-бабаларыбызны юслеринден да биз аллай чыгъармалагъа кёре сагъыш этебиз.

Бизни къар тауларыбызда булутладан сур къарап тургъан къаяла ичлеринде къазауатчы батырладан, агъач усталадан, ташчыладан, сабанчыладан тышында да аламат сёз усталары – закий жырчыла жашап болгъандыла. Таулула не заманда да иги сёзню, туз гыржыннга тенг этип, алай жюрютгендиле. Ол кимге да белгилиди. «Ат багъасы сёз» деп халкъда бош жюрюмейди. Ташчыланы, агъач усталаны къол къыйынлары бла ишленнген къалала, ёмюрлени ауурлукъларын кётюралмай, жокъ болуп кетген эселе, сёз устала­ны – белгисиз поэтлени бла таурухчуланы жырлары, жомакълары, акъыл сёзлери да, магъаналарын тас этмей, кёлден кетмей, бюгюн-бюгече да айтылгъанлай турадыла... «Сейир тюйюлмюдю, ташдан эсе, суратлау сёз бек болуп чыкъгъаны», - дейди Къайсын кесини халкъ жырланы юслеринден айтхан сёзюнде...

 Жыргъа андан тюз, андан бийик багъа берген къыйын эди. Жырны жашау кючю алай уллуду. Ол  жангызлыкъны кюз турнасы болуп, кёлде таралады. Къартлыкъны къыш бораны болуп, кечеги ожакъланы да улутады... Алай жырны аллай мудах макъамы окъуна адамны такъыр кёллю этгенни къой, жол кёллю этеди. Аны эшитсе, кёлсюзлюк эте башлагъан жаш адамгъа жангыдан бийик умут тууады – биягъы сюймеклик – къайдан эсе да бир узакъдан – таралып башлайды. Къартха жангыдан жашлыкъ келгенча болуп, кесини адамлагъа этген иги ишлерин эсгерип, жангыдан къууанады, неда осал ишлерини чогъожлигине энтта да бир тюбейди. Аллай сыр-суратлау бар жырда хар ким, ишине-кючюне, жюрек кюйюне-кюнюне кёре, алжаусуз кюзгюде кёрген кибик, кеси кесин таныргъа да боллукъду... Ол бары да жырны жашау кючюнден болады. Жыр­ны сёзю – аз, фикири – кёп, сезими – терен, агъачы ариу болургъа керекди.

Жырны макъамы – къайда жюрек ырахатлыкъны, къайда жюрек тынгысызлыкъны кёргюзтмесе, жангызлыкъны азабын чекген адам кибик, биреуню къайгъысын этмесе, бош бир жарылгъан сыбызгъы тауушха ушап къалады. Къанатсыз – агъач, шаудансыз – тау, аязсыз – танг, адамсыз – тау, жауунсуз жай болмагъан кибик, ариу макъамсыз жыр да жыр болмайды. Жырны сёзлерин айтып, макъамын унутхан – тирменни сууун кесип кетген кибикди. Алай биз жыр къайдасын унутмаз ючюн – ол бизни жюреклерибизни жарытыргъа, кёлюбюзню кётюрюрге керек­ди: къайда – жууаш, жумушакъ эшитилирге, къайда уа жюрекни къуш къагъып алып кетгенлей этерге... Жыр иги жыр болса, аны музыкасы да бирде Эдил сууу баргъан кибик, азат барады, аны кибик, сабыр да, мамыр да болады. Бирде уа ол, уллу бушуу алып келген кибик, къадар кёгю кюкюреген кибик, сур болады. Бирде – дунияны суу басып келген кибик, аркъабызны титиретеди. Бирде уа мудах къайгъыларыбызны чачып, кюн тууушха чыгъарады. Айтханымча, ол бары да иги жырны тамгъасыды – ата-бабадан къала келген хыйласыз жоругъу. Бюгюн да ол жорукъ эски болмагъанды. Тюзюн айтсакъ, ол жорукъ эски болмазгъа керек эди...

Болсада, «асыры ашыкъгъандан учуп барама» деп къайтарып-къайтарып кёп айтханлыкъгъа, жыр болуп къалмазлыгъын мен не хазна биле болур эдим... Жыйырмажыллыкъ заманымда... Да жерде жашагъан адамла хар бири бирер ишге ашыкъмасала, кёкде самолётла да учмаз эдиле! Алай иш анда тюйюлдю, дерге боллукъду адам, - иш, сёз орунуна алып айтханда, ол самолётланы къайсы къайры учханларындады ансы. Аладан бири, къайда эсе да бир жерни башындан топ атып, от салыргъа, бирси уа – ол жерде ол отну ёчюрюр дары-дарман алып барады. Алай иш анда да тюйюлдю. Иш ол жерде жашагъан адамланы бушууларында бла ол эки лётчикни да юйлерине сау къайтырларын сакълап тургъан ата-ана, эгеч-къарындаш, сабий-сюбюйледеди ансы, ол эки арада... Мен да энди – артдан келеме ол акъылгъа...

Жаны сау адамны – жерде оту, кёкде жулдузу жаннганлай турадыла. Жолда-къолда да анга жаланда жашил къанатлы желле тюбейдиле – дуния алай ариу кёрюнеди. Болсада жашау – жашауду. Ол дайым кюн тийгенлей, жашил къайнагъанлай туруп да турмайды. Билмей тургъанлай, адамны ызындан, таш-агъач деп къарамай, болгъанны шылдым этип келген бир къара боран жетип къалыргъа да болады. Ёмюрюнде, бир терсдырыннга кирип, къыйналмагъан адам аллай кюнде жашаугъа экили болады. Алай не уллу къыйынлыкъ келгенде да, адам улу жашаудан умут юзмезге, тюнгюлюп къалмазгъа, иги къууум этгенлей, кюннге ийнаннганлай турургъа керекди. Алайсыз хорлатып къояргъа да боллукъду... Сур заман бизни къайда акъ атха, къайда къара атха миндире келгенди. Ол да жашауну алжаусуз жорукъларындан бириди. Алай кёчгюнчюлюкде жесирлик сынап тургъан заманында окъуна таулу кишини жюреги кюнсюз болмагъанды.

Бу хаух дунияда керти сюймекликни кюнюнден сыйлы сезим, андан уллу къууанч барды дерге уа къыйынды. Алай ол да адамгъа къуру къобуз таууш этип, къарс-къанат къакъдырып турмайды – жашай баргъанда, айырылыуну ачыуташын къапдырыргъа да болады. Адамны аллай бир жюрек таралтхан кюнюнде жаланда жыр жапсарыргъа боллукъду.

Жыргъа тилманч кереги да бол­майды – музыканы кючю алайды. Болсада жыр эсде къалыр ючюн аны музыкасын жазгъан адам сёз айыртлай билирге керекди. Бек алгъа тау башларына тийген кюнню жарыгъы ызы бла битеу жерге жайылгъан кибик, бизни жырыбыз, музыкабыз да алай болургъа керекди.

Бизни корр.
Поделиться: