Таза сезимлени сакълаялгъанла

Бир ненча жыл мындан алда Къазахстанда аты айтылгъан жазыучу, жамауат-политика къуллукъчу, «Абай» халкъла аралы клубну президенти, «Аманат» литература журналаны  советини председатели, профессор Роллан  Сейсенбаев КъМР-ни халкъ поэти Къулийланы Къайсынны хурметине «Умели люди сеять хлеб» деген китапны чыгъаргъанды. Закий туугъанлы 105 жыл толгъаны бла байламлы республикада магъаналы тюбешиуле къуралгъан кюнледе къарындашыбызны ол магъаналы ишин эсигизге салыргъа излегенбиз. 

Аллында Роллан Шакеновични юсюнден къысха билдириуню тийишли кёребиз. Ол 1946 жылда Семипалатинскде туугъанды. 1969 жылда  Технологический институтну тауусханындан сора  областьда чыкъгъан газетни корреспонденти болгъанды. Ызы бла телевиденияда, Комсомолну область комитетинде, горисполкомну председателини орунбасарыны къуллугъунда ишлегенди. Аны биринчи китабы («Суусаплыкъ») 1975 жылда дуния жарыгъын кёргенди. Ол жыллада Сейсенбаев М. Горький атлы Адабият иститутда Бийик литература курслада билимин ёсдюргенди. 90-чы жылладан башлап чыгъармачылыкъ иш бла тири кюрешип башлагъанды. Бир ненча жылны ичинде Къазахстан Республиканы Президентини кенгешчиси болгъанды. 2012  жылдан бери Аль-Фараби  атлы миллет казах университетде  Дунияны халкъларыны адабиятларыны институтуну директоруду.

Роллан Сейсенбаевни терен магъаналы хапарларында  къазахлыланы бир ненча тёлюсю ёсгенди. Жазыучуну Москвада жашагъан кезиую чыгъармачылыкъ жаны бла бек бай болгъанды. Аны биринчи китабы «Молодая гвардия»  издательствода Даниил Гранинни ал сёзю бла чыкъгъанды. «Трон сатаны»  романы тутмакълада къыйын жашауну юсюнден хапарлайды.  Аны тиражы эки миллион чакълы бир болгъаны уа чыгъармагъа сурамны уллулугъун кёргюзтеди.

«Мёртвые бродят в песках» романыны юсюнден а бюгюнлюкню  бек белгили философлары бла литераторлары кеслерини кесамат сёзлерин айтхандыла, оюмларын билдиргендиле, жазгъандыла. « …сёзню устасы Роллан Сейсенбаевни чыгъармачылыгъы шёндюгю заманда барыбызны да жюрегибиз кюсеген кеси кесинги ич болумунгу  ангыларгъа болушхан сезиминги  уятады»,- дегенди  аты айтылгъан культуролог Георгий Гачев.

Совет Союз чачылгъандан сора  жазыучу туугъан жерине, Къазахстаннга, къайтханды. Ёз журтунда да Роллан Шакенович кёп ахшы иш этерге жетишгенди. Аладан бири биз огъарыда сагъыннган китапны басмалау болгъанды. Беш жыл мындан алда Сейсенбаев, Къабарты-Малкъаргъа къонакъгъа келип, Къулий улу туугъанлы 100 жыл толгъанына аталып университетде бардырылгъан халкъла арлы илму-практика конференциягъа да къатышханды. Къазахлы къарындашыбыз Къайсынны таныгъаны себепли энчи эсгериулерин, сагъышларын бизге да жазып жиберген эди. Шуёхлукъну жылыуундан, таза сезимледен жаратылгъан ол магъаналы тизгинле бла окъуучуларыбызны да шагъырей этерге сюебиз.

                           Кече белинде эсгериу чакъла 

Москвада Герцен атлы орамда Литераторланы Ара Юйюнден кече ортасында тёртеулен чыгъып «Москва» къонакъ юй таба  тебирегендиле.  Аланы кёллери жарыкъ эди, ашыкъмай атлай эдиле. Сабырлылыкълары, кеслерин тута билгенликлери  мени жюрегимде ол акъсакъаллагъа уллу хурметни туудургъанды.

Малкъарлы Къулийланы Къайсын, башкъортлу Мустай Карим, къалмукълу Давид Кугультинов, аварлы Расул Гамзатов. Жыйырманчы ёмюрню деменгили поэтлери. Бюгюнлюкде ала бизни биргебизге тюйюлдюле. Аланы киши алышандыралмаз, ала энди кеслерини назмуларын да окъумазла. Алай  биз а тизгинлерин, сёзлерин, огъурлу сыфатларын эсибизден кетерлик тюйюлбюз.

Бу тёрт инсанны чыгъармачылыкълары – сау поэтика ёмюрдю.  Ол къыралны бусагъатдагъы поэзиясыны къуралыууна уллу себеплик этгенди.  Быланы назмуларында Ата журтну сыфаты уа энчи тёр жердеди.  Шайырладан хар бири кеси аллына халкъ поэт болурча ёсе баргъанын да белгилерге сюеме. Тынгысыз кёзден, энчи жылыу, чексиз ышаныу бла къарагъандыла ала къыралларына, Ата журтларына. Ёз жерлерини  халкъ-эпика от жагъасын, кертичи уланлача, сакълап. Адам улуну миллет, дин, класс жаны бла келишмеулюгюне да къарамагъанлай, ала  дунияны бла инсанны бирлигине ийнаннгандыла. Аланы хар бири  халкъыны эм битеу да адам улуну жарсыуларына къайгъырыу бла жашагъандыла. 

Поэтлени назмулары  бийик сезимлени бла сагъышланы дунияларына ачылгъан терезелеча болгъандыла. Аланы макъамлары бизни жюрегибизге сингип къалгъандыла. Къайсынны кёлю уа бек назик эди. Мен аны кёрюучю эдим. Кертиди, терк-терк тюбешмегенбиз. Москвада, Ленинградда, Алма-Атада, Ереванда, Махачкъалада, Нальчикде уа бир заманда да угъай.

 Поэтни аны Ата журтунда кёрюрге, сезерге тийишлиди: аны таула бла талала арасында солугъанын,  жерлешлери бла къалай сёлешгенин, ызы бла, барысындан да айырылып,  къарангы кечеге кетип, тасхалы, ауаналы дунияда жангызлыкъда  инсан жюрекни жашырынлыгъыны юсюнден назмула такъгъанын.

Чагъыр уртлам, ётмек бурху

Къолуна тюшсе, талгъан

Адам, жарып, къара ырхы

Талагъан къыйын жолгъа,

Артыкъ чууакъ кёрюнюр кёк,

Таула – бютюн агъыракъ,

Жашилирек – хар бир терек,

Хар адам – огъурлуракъ.

Аны терен акъыллы поэтика тизгинлерине  эс бургъанлай тургъанма. Орус тилге кёчюрюлгенлерине. Биз аны бла  бир тюрк тилде жазгъанбыз, жюрегибиз ырахатлы тюрк дунияда жашагъанды, ол тик къаяла арасында, мен а кенг тюзледе. Ол Элбрусну уланы, мен а Дешт-и-Кипчакны жашы. Аны назмуларын тауча окъумагъаныма жарсыйма. Бусагъатда окъуна уялама.  Тюрклюле  тюрк дунияны кенглигине тийишлисича эс бурмагъанлары бек къыйнайды. Жюрек отубуз, тамырларыбызда къаныбыз – была барысы да  биз унутхан тюрк дуниядан къалгъан затладыла.  Аны юсюнден биз жаланда керти шуёхларыбызны арасында айтыучу эдик. Болгъандыла аллай заманла да…

Къайсынны Алма-Атада биринчи кере кёргенимде анга  56 жыл бола эди, манга уа – 27. Ол заманда Къулий улу – аты дуниягъа белгили поэт.  Закий кишилиги болгъан шайыр эди. Ол аны къанында эди. 1944 жылда малкъарлы назмучу, полевой госпитальдан чыкъгъанлай, ачы хапарны эшитгенди: аны халкъы, таулула, туугъан жерлеринден Къазахстаннга бла Къыргъызгъа  кёчюрюлгенлерини юсюнден. Жыйырма жети жыллыкъ десантчы, таякъгъа таянып, кесини адамлары бла бирге  сюргюннге кетгенди. Чынтты азаматны къадарны сынаулары бюгалмагъандыла.

Къулийланы Къайсын  шуёхлукъну жюрюте билгенди эмда ол сезимни тазалай сакълаялгъанладанды. Пушкинни, Лермонтовну, Блокну, Низамини, Рудакини, Твардовскийни  кёлден окъугъанды. Биз, жаш адамла, аны эсине сейир окъуна этиучю эдик.  Ол бийик сагъышла бла жашагъанды. Аны хар адамгъа, хар халкъгъа шуёхлукъ сезими уллу болгъанды.  Бизни жюрегибизде сыйыннган адамлыкъны хорлар кюч жокъду, дей эди поэт. Аны дерслери бюгюн да эсибиздедиле.

Закий  ариу сёлеше билгенди, энчи макъам, жылыулукъ бла. Ол дунияны поэтлерин бек багъалагъанладанды, аланы туугъан къарындашларынча сюйгенди. Ол манга  айтхылыкъ къазахлы назмучу эм акъылман Абайны юсюнден да айта эди: «Оруслулагъа Пушкин, ингилизлилеге Шекспир эм багъалы жазыучула эселе, Абай а къазахлылагъа аламча алайды».

- Тюрк тиллени араларында малкъар тил сакъланнганды бек тазалай, - дей эди ол ишексиз. Биз, даулашыргъа сюймей, тынгылай эдик. Шаркъда таматаны ауузуна чапхан тёре жокъду.  Къайсын а жютю къарап, былай къошар эди:

- Менде половчуланы греклиле жарашдыргъан грамматикасыны фотокопиясы барды.

Биз биягъы тынгылай эдик. «О-о, къаллай бир ёмюр озгъанды андан бери», - деп сагъышлана. Шартланы кючлери уллуду. Къайсын а ышарып, бизге Минги тауну ёхтем къушуча къарар эди.

Къулий улуну назмуларыны ниет тазалыкълары сейирсиндирирча болумду. Аны тизгинлерин окъусанг, жанынг бийикликлеге итинеди. Чегемден Къайсын –  деменгили поэт эм инсан!

Жашау, не керекди санга?

Гюл бол дединг да, гюл болдум.

Жашау, не керекди санга?

Темир бол дединг да, болдум.

Жашау, не керекди санга?

Ташча тёз дединг да, тёздюм.

Жашау, не керекди санга?

Къууан дединг да къууандым.

Къайсын аганы сёзлери бизге ышаннгылы таянчакъ болгъандыла. 1983 жылны кюз артында  мен аны бла СССР-ни Литфондуну арбазында тюбешгенме. Ол ауруп эди, къарыусуз болгъаны билине. Алай жаны кючлю, къарамы жарыкъ, оюмлары жютю болгъандыла.

- Кёп эшитгенме къазахлы поэт Шакаримни юсюнден. Аны юсюнден «Литературная газетада» сени статьянгдан да билгенме. Аламат материал,- дейди тюбегенибизде закий, мени къучакълай. – Ата-бабаларыбызны, Ата журтубузну намыслары ючюн ёртеннге кир! Бир затдан къоркъма. Ёлюмден да букъма, Роллан. Къоркъакълыкъ айыпды, намыссызлыкъды. Жаланда кертини жаз! Жаланда кертини. Андан сора жукъ да угъай…- дейди да, сагъышлы тынгылайды. – Алим Пшемахович Кешоковха барама. Шуёхума. Эрттеден бери кёрюшмегенбиз. Сёлеширге керекди… Сау бол. Сау къал, Роллан…

Андан сора мен Къайсын аганы кёрмегенме.