ЭСКИ ЖИГИТЛИК ЖЫРЛА, АЛАДА ЖЕР-СУУ АТЛА

Миллетибизни тарых жолуну юсюнден шагъатлыкъгъа тутарча шартладан бири халкъ жырладыла. Жырда аны къурамына жарашмагъан сёз, ариу къаланнган хунада жалгъан ташча, билинип къалады. Жыр миллетни къадарын – аны къууанчларын, жарсыуларын, хорламларын, махтауларын да болгъаныча сакълайды.

Алимле онючюнчю-онбешинчи ёмюрледе къуралгъандыла деген къарачай-малкъар жигитлик жырлада кишиликни юлгю этерча шартла бардыла. Асламысында ала Акъсакъ Темирни аскери бла уруш этген батырланы юслериндендиле. Алада айтылгъан жер, суу атла уа ол сермешле биз эртте заманда неда бюгюн жашагъан жерледе болгъанларын шагъатлайдыла.

Аллай эсде тургъан, бюгюн да халкъ ауузунда жюрюген жырладан бири «Аланла жырыды».

Хей, аланла, къазауатха тургъанбыз,

Уллу таула бояла тулпар къаннга,

Алан халкъы, бирден болуп, къопханбыз,

Кюбеле да булгъана мурдар къаннга!

Бу ал тизгинле окъуна бизни ол замандагъы ата-бабаларыбызны – «Алтын чачлы, кёк кёзлю» аланланы таукелликлерин кёргюзтедиле. Къазауат тау этегинде баргъанын а:

Бийик таула артыбызда къалсынла,

Тулпар къанла ёзенни сакъласынла! – деген тизгинле кёргюзтедиле.

Мында Минги тауну аты «Эки тёппе» деп айтылады:

Хей, аланла, ант этейик, бир болуп,

Аллыбыз тюз, артыбыз а тау болса,

Алан тюзде къара къанлы онгдурмакъ,

Бир этекли Эки Тёппе сау болса!

Анда дагъыда «Бир гыбышы Алан Тюзде онгмасын!» - деп барды.

Алан тюзю «Къаратонла» деген  жырда да айтылады. Анда: «Къаратонла, Алф башына жетигиз», - деген тизгин да эс бурурчады. Бир сейири: «Тенгиз бюркюп алса да ёлюклени» деген тизгинледиле. Не тенгизди ол?

Онтёртюнчю ёмюрде къуралгъан «Зурум-бийче» ол атлы къызгъа махтауду. Акъсакъ Темирни аскери 1396 жылда бери келгенде, ариулугъу кёз къаматхан Зурум-бийче бухаралы киргинчилени къолларына тюшмез ючюн, ат белинде Ёрюзмек-къаланы башындан секиргенди. Жер атланы айтханда уа, Акъсакъ Темирни келе тургъанын билдире, Учкуландан жел сызгъырады Ёрюзмек-къала таба дейди жыр. Артда анга Къарачайда Зурум-Къала дегендиле.

Аллай атлы жырда Акъбилек-бийче Зурум-бийчени эгечи болгъанды дейдиле. Анга душманла не баш иенги, не къарындашынгы, не жашынгы бирин сайла да, чыкъ къаладан, дейдиле. Былайда Акъсакъ Темир кеси деп окъуна айтылады, алай ол Кавказгъа келмегенди дейдиле алимлени асламысы. Къарындашын сайлайды Акъбилек-бийче. «Эр - элден, жаш – белден, - дейди ханнга. - Анам кёрден къайтып, жангыдан къарнаш табып бералмаз».  Аны эшитген хан анга:

- Эрин, жашын, къарнашын -

Ючюсюн да саугъа этип кетерем,

Ол тиширыу эр болуп тууса эди,

Минг аскерге башчы этер эдим, - дейди. Алай а эрттенликде уа журтун къорууларгъа баш иеси, къарнашы бла бирге чыгъады бийче. Хорланнганда, намысым бла ёлейим деп, этегин жандырып, башын къаядан атады.

Ол шартла «Дюгербий» деген жырда да бардыла. Мында да Акъсакъ Темирни аскерчилери бла барады сермеш. Дюгербийни тёрт къызы – Асыл, Оймакъ, Кёгюрчюн, Жумарукъ, Лыгыт элге кирген кёсе душманладан къачып, Къапчагъайгъа ёрлейдиле. Анда беллерине салам духла байлап, аланы жандырып, къолларындан тутуп, къая башындан секиредиле. Энди ол жерге Къызла Кюйген Къая дейдиле.

«Акъсакъ Темирни тауруху» деген жырда да аны аскери бла баргъан къазауатдан хапар айтылады. Анда Акъсакъ Темирни жашауундан айтылады да, Шам (Сирия, Палестина), Бухара шахар, Фарси, Арап, Тюрк, Хинди, Багдад, Иран, Фарси, Стамбул, Кърым, Эдил (Волга), Итил, Мажар (Аланияны ара шахары, бусагъатда Георгиевск шахар), Дюгер, Къарачай къарлы Къапкъаз, Ногъай жер, Минги тау, Бештау, Беш-Тамакъ (Прохладный бла Майскийни арасында беш суу тюбешген жер), Уллу Малкъар, Къарачай, Бахсан, Чегем ауузу, Холам, Къан жолла, Холам,  Черек, Холам, Бахсан суула, Ётмюш (Гетмиш) Къол да бардыла.

«Акъсакъ Темир бла сермешле» деген жыр да аллай къан къазауатланы юслеринденди. Анда:

Жигит Мырза бу хапарны эшитгенди,

Ол, жаяулай, атлыланы жетгенди.

Намыс ючюн къан къазауат этгенди,

Къаны саркъа, Загъзан суудан ётгенди, - деп барды. Загъзан деп, алимле айтханнга кёре, дюгерлиле жашагъан жерде суу болгъанды – «кийик суу» деп кёчюрюледи.

«Азнауурну кюйю» да Акъсакъ Темир бла уруш этгенни жигитге аталгъан сарынды. «Оу, Муху Тюзюн жандыргъан ёртенмиди, отмуду?» - деп барды анда. Къарачайда жер атыды ол.

Менлей ёлсюнле Загъзанны буулары,

Къызыл къандыла Муху ёзенни суулары,

Къан ызы болгъан, оу, батыр къарнашым Азнауур,

Жилясынла санга алан эллени къызлары! – деп алай бошалады жыр.

«Чонг-къала» деген жыр да сейирди ол жаны бла. Жети кёзю жети жолгъа къарагъан, жети элни къорууларгъа жарагъан Чонг-къала, жасакъ жыяр умут бла келген кёсе душманлагъа къажау туруп, ала бла уруш этип, Чох элде миллетин къоруулагъанланы жигитлик этген жерлериди. Анда быллай тизгинле бардыла:

Къан тырнакълы къаргъатамакъ чериуле

Ауадыла, тикден энишге, бёленип,

Ёлгенлери уруш этген Чох элге

Акъсакъ Темир тёлер къаны тёленип.

Баям, былайда бу ат ауузда айтыла келип тюрленнгенди: Чонг-къала угъай, Чох-къала болургъа да болур.

«Эгизле анасыны сарыны» деген кюйде айтылгъан затла Чегем ауузда болгъандыла. Жууунгу суу, Лыгыт башы деген къышлыкъ, Чегем эллери деп барды анда. Эгизчиклери бла Лыгыт башы къышлыкълагъа къачхан ананы ызындан жетип, алайда ёлтюргендиле душманла. Ол а былай сарнайды:

Чегем айланчында ана деген бар эсе,

Оу-оу, кюнюм, бала деген да бар эсе,

Жыйылсынла Лыгыт аллында къоюннга,

Къарар болсала сабийле кесген оюннга.

Жырда жашчыкъланы арба тохуннга ёнчелеп, андан бийик болгъанларын ёлтюредиле душманла.

 «Аман жубу» деген жигитлик жырда: «Аталгъыда тарпан атла кютюучю», - деп айтылады аны жигитине. Аны чакъырадыла «тау элледе оюн къурагъан» къара жыйын бла – кёселе бла кюрешге.  Аталгъы деген жер, баям, Чегем тарындады, анда Камла айтылгъанына кёре.

 «Сол аягъы согъулма хан» деген жырда уа Къарачайда  Махар тюзю, Жансал деген жер аты да бардыла.

Жетип келед Жансалгъа

Кёселени ызлары,

Къайры къачып букъсунла

Къарачайны къызлары?

 «Атокъ» деген жырда Уллу Бахсанны аты къайтып-къайтып айтылады. Ол Акъкъуугъа (баям, сюйгенине) Темир-ханны къынасакъал атлылары бла сермешге киргенин айтады. Анда ол жигитлик этсе, Уллу Бахсан къууанырыгъын сагъынады. Жоюлса уа:

Адыр-Сууда къара ташладан таш жарып,

Кешенеми да Ючкум элинде ишлерсе, - деп тилейди ол Акъкъуудан.

«Батагъала» деген жырда да башында айтылгъан аскерге къажау кюрешни юсюнден айтылады. Анда Батагъа – Бахсан сууну ызыны ортасында орналгъан жер, Тау Арты да сагъыныладыла.

Алай бла жигитлик жырлада сакъланнган топонимика ол батырланы жашагъан жерлерин белгилеп, тарыхха кийиреди.