ЭСКИ ЖЫРЛАДА НАРТ СЁЗЛЕ, АЙТЫУЛА

Нарт сёзлени, айтыуланы магъаналары къалай ёмюрлюк болгъанларын жашауну хар бир кюнюнде кесибиз кёрюп турабыз. Заман да, адам кеси да тюрленнгенде да, аланы ёмюрле тюрлендиралмагъандыла. Баям, андан жюрюйдюле адам улуну биргесине ала, жюзле бла саналгъан тёлюлени ауузларында сыйдамланып, магъаналарын – жютю, жашауларын да ёлюмсюз этип. Андан табадыла кеси жерлерин бюгюннгю хапарларыбызда, ушакъларыбызда да. Андан келедиле ата-бабаларыбыз такъгъан эски жырлагъа тынгылагъанланы жюреклерин жарыта, халкъыбызны акъыл эсин таныта. Сёз ючюн, «Чюелди» деген жырны биринчи тизгини: «Ичер болсанг, аракъыдан бал татлы», – деп, халкъ айтыу бла башланады. Аз тюбей эсе да, бу айтыуну тюзлюгю туурады.

Бу жырда дагъыда Чюелдини жортууулчу нёгерлери артха къайтып кетерми эдик дегенде, быллай нарт сёз айтылады: «Аман жандан бет ахшы», «Эр айтмайды, бир айтса уа, андан къайтмайды». Къоркъакълыкъны, батырлыкъны юсюнден айтылгъанда, ол заманлада, бюгюн да бу нарт сёзле къатланадыла: «Аз атлыгъа къылыч урур кёп атлы». Анга жууапха айтылгъанча, жангы нарт айтыула тууадыла: «Аз жигитле кёпню къырып да къоялла, / Эр намысны сеничала жоялла», – дейди Чюелди ызларындан сюргенлени кёрюп, къачар адыргы этген жолоучу нёгерине. Дагъыда ол магъанада келгенлени арасында бу нарт сёзле тюбейдиле: «Эр, согъушмай, танышмаз, / Кесилген баш тёнгегине жабышмаз».

Бу жырда дагъыда быллай нарт айтыу барды: «Къаз къошну да бир башчысы болады», – деп. «Къартны къылыч кесмейди», – деген айтыу да нартладан къалып, адет-къылыкъ хунерибизни бетин кёргюзтеди. Жигит Чюелди къартха къылыч кётюрмез ючюн, кесин ёлтюртеди.

Алай бла, нарт сёзледен, айтыуладан да байдыла эрттегили къарачай-малкъар жырла. Аланы хар бири да кеси жерин табып, жырны магъанасын терен, халкъгъа да жууукъ этеди. «Ачемезни» бир тюрлюсюнде «Патчах бла хан бирди, къатын бла жан бирди», – деп, алай айтылады. Башхасында уа: «Къан дегенинг тери бла бирди», «Тейри жюкдю, ант бирди, къатын бла жан бирди», «Тёммек да жан бла бирди, Тейри бла хан да бирди».  Анда дагъыда: «Ауруу тиймей, жан ёлмез», «Келечиге ёлюм жокъ» дегенча ата-баба сёзю сакъланады.

«Нарик улу Чора» деген жырда батырлыкъ, сюймеклик, алдау ажымлылыкъ да бардыла. Анда айтылады «Игиликге – аманлыкъ» деген нарт айтыу. Аны бла бирге кёп жюрюмесе да, башха халкъ айтыу да тюбейди: «Ана сёзде – уланнга кюч, къууат да барды» деген сёз.

«Жансохлары» деген жигитлик жырда уа: «Къан чериуню тиширыу къайтарыр», – деген эсли сёз сакъланады. Дагъыда анда бир къауум акъыл сёз хайырланылады. Аладан экиси быладыла: «Уллу сёлешмегиз да, уллу къабыгъыз» эмда «Ол ташадады деп, жауну алмагъыз сёзге».

«Акъ атны жыры» деген, иесине кертичи болгъан атны юсюнден жыр этилгенди. Атны бла атлыны бирликлери нарт таурухладан башлап, кёп жомакълада, халкъ жырлада да чертиледи. Бу ариу жыр да бир жигитни бла аны атыны юслеринденди. Анда: «Арсарлыкъ жолоучугъа ырысды», «Жортууулгъа таукел баргъан ахшы эрге намысды», – деген акъыл сёзле тюбейдиле.

Къонакъбайлыкъны юсюнден да миллетибизни кеси оюму болгъанды. «Къаражауланы Мисирбий» деген жырда, баям, ол чабыула жюрюген заманда туууп, «Чакъырылмай келген къонакъ болмаз», – деп айтылады. Дагъыда «Эки къойчу» деген жырда: «Осал малчы къошуна къонакъ къоймаз», – деп да барды. Элбуздукъну жырында» уа: «Залыкъылдыдан юй болмаз, / Туума къатындан бий туумаз», – деген сейир сёзле бардыла.

Аурууланы юслеринден айтылгъан жырлада да тюбейдиле нарт сёзле, айтыула. Сёз ючюн, «Бызынгыда эмина» деген онтогъузунчу ёмюрде къуралгъан жырда: «Эминадан къачхан эр болмаз, / Аллах кёрмеген бир жер болмаз», – деген айтымланы эшитесе. Ол оюм – «Аллах берген къадардан бугъар кибик жер болмаз», – деген айтыу Бекмырзала, Къайсынла» деген жырда да барды.

 «Къайсынла» деген бек эски жырда: «Тюш дегенинг  жукъуланы богъуду, / Тюшге ийнаннган адамланы жогъуду», «Танымагъан ит ашагъандан эсе, таныгъан бёрю ашасын» деген айтыула тюбейдиле. Тюз да бу магъанада жазылгъан «Бекмырзала, Къайсынла» деген жырда уа: «Кечеги тюш – кюндюз ишге келечи», – деп барды. Бу эки оюм бир бирге къаршчы турсала да, халкъ ауузунда бюгюн да жюрюйдюле. Дагъыда анда кишиликни юсюнден айтылады: «Журтну сакъламагъан баш болмаз», – деп. «Къаражауланы Мисирбий» деген жырда уа «Башсыз жыйын къолай болмаз», – деп эсгертиледи. Аны тюзлюгюн сынар ючюн къалмагъанды халкъ ёмюр жолунда.

«Мисирбийни жырында» уа: «Ыз ызласанг, жашдан ызла», «Акъыл излесенг, къартдан изле», – деген акъыл сёзле бардыла. Дагъыда анда: «Тау элледе бёркю болгъан къул болмаз», – деп айтылады. Бу сёзлени магъаналары да энчиди.

«Къубадийлары» деген белгили жырда уа: «Тили аманны кюню аман, / Тили ахшыны кюню ахшы», – деген, не заманда да акъыл магъанасы бла кёплеге къуллукъ этген сёзле тюбейдиле.

«Сюйюнчлары» деген тау бийлени тукъум тарыхларына аталгъан эрттегили жырда «Заманына кёре – хансы», «Жомакъ да болмайды хансыз», «Чотчаланы Жараслан» дегенде уа: «Балы болгъан он бармагъын жалайды», – деп барды.

«Аталай» да алгъын заманлада тагъылгъан жырладан бириди. Аны да, бу башындагъылача, алимле онжетинчи ёмюрге атайдыла. Анда: «Баргъан суу да къуруйду, / Къызгъан темир да суууйду», «Ариу къызгъа къарамагъан ачы туз жаламаз», «Къонакъ бола юйренмеген хазна адам болмаз», «Базынмагъан – тутушургъа чыкъмаз, / Чыкъса – не жыкъдырыр, не жыкъдырмаз», «Тутушханда сюек сынар, бел да аурур», – деген акъыл сёзле къайтарыладыла.

Дагъыда эски халкъ жырлада «Базынмагъан тюз тау тюбюнде къош салмаз» деп барды. Баям, киргинчиледен къоркъуп, жанын сакълар муратда, халкъ тарлагъа киргенде къуралгъанды ол. Дагъыда алада: «Арба толу хант туздан, оймакъ толу сют ауур», «Къыйын болады бёрюге да бир къапханлай тояргъа», – деп эсгертген эм башха нарт сёзле, айтыула тюбейдиле. Ол шарт а бизни эрттегили жырларыбызда халкъыбызны жашау болуму, сёз байлыгъы да бири-бири бла жарашып, эсли ата-бабаларыбызны акъыл теренликлерин сакълап тургъанын белгилейди.