Таулу къойчула

  Николай Самохвалов Къабарты-Малкъарны кёп жерлеринде жолоучулукъда болуп, аллай кезиуледе кёргенини бла эшитгенини юслеринден газетлеге, ол санда «Заманнга» да жазгъанлай тургъанды. Республиканы тарыхына да эс бургъанды. Артыкъда тау жерледе жолоучулукъларын бек жаратханларын, кёп сейир адамлагъа тюбегенлерин да ол сюйюп суратлагъанды жазмаларында. Аны аллай жолоучулукъларындан бирини юсюнден жазгъаны бла сизни да шагъырей этерге сюебиз. Ол таулу къойчуланы юслеринден къалай уллу жюрек жылыулукъ бла жазгъанын кесигиз да сезериксиз.

«Малкъар халкъны жашауунда  бу буруннгулу адетни, магъаналы ишни юсюнден эрттеден бери айтыргъа излеп тургъанма. Аны  къойчуларыны юслеринден а бютюнда. Аланы уллу эмда къарыулу къолларыны, жукъусуз кечелерини, былай къарагъанда, бир кесек баштёбен кёрюннген, алай халал, кенг жюреклери болгъан адамланы юслеринден мен тохтамай хапар айтып турургъа хазырма. «Алтын фонд» деп, ма аллайлагъа айтыргъа керекди, ала миллетни ёхтемлигидиле.

 Хар таулу элде  къойчулагъа эртте сюелирге керек эдиле эсгертмеле деп, алай къарайма. Малкъар тилде «къойчу», «малчы» деген сёзле уллу ёхтемлик бла айтылыргъа керекдиле. Къышды, жайды, жаз башыды, кюздю демей, къар, жауун жаугъанларында, боранда, бузлауукъда, иссиде, туманда алларын кёрмеген кезиуледе да ишлерин къоймайдыла ала. Не къыйынлыкъгъа да чыдап, кеслерини, элни да къойларын бла тууарларын  кютюп турадыла, халкъгъа къолайлыкъ эмда берекет бере.

Жангы туугъан улакъчыкъны, бузоучукъну от къатында тута, къоюнларына къыса, бирде уа жюреклерини жылыулары бла жылыта сакълайдыла жанларын. Биз а ол кезиуде жылы юйледе олтурабыз, жумушакъ тёшекледе жатабыз, къолларыбызны сууукъ суугъа салмай турабыз. Къойчу уа отун жарып, печьде от этерге кюрешеди, ийнеклени сауады, сютню къайнатып, уютуп, айран этеди, тылы басып, гыржын биширеди.

Къойчуну къошда хант къангасы да юйюндеча тюйюлдю – хычинлени, локъумланы, котлетлени, мантыланы, вареньяны, тузланнган затланы кёрлюк тюйюлсе.  Аны харкюнлюк азыгъы хазна тюрленмейди: эрттенликде, тюшде, ингирликде да ол шорпа, гыржын, бишлакъ, айран, эт бла кечинеди. Кеслерини уа кёз ачарча бир затлары барды – радиоприёмник. Ол Уллу жерни юсюнден хапар билдиреди. Анда ырахатлыды, къайгъы этер зат жокъду.

Гыржынны бишлакъ бла ашап, чай ичеди, отха да отунла атып, къошдагъы парийлеге да ашларын берип жатады. Тамбла танг аласында, сагъат тёртде къобарыкъды ол. Тура келгенлей, нёгерине: «Къоп, хайда, ауузланып  терк чыгъайыкъ! Жолда бир кесекчикге тохтарбыз»,- дерикди. Ма алай барады къойчуланы бла малчыланы жашаулары айдан-айгъа, жылдан-жылгъа.

Мен къошлада бола турама, кече от  къатында, дорбунлада да къалыучума. Шуёхларым къайда кечине эселе да, мен да ала бла бирге Буторуда, Ыйларыда, Мыкыргыда, Мюшелде, Тепанда, Тюп-Башда болгъанма. Къайда да ишлерин билген жарыкъ кёллю къойчула тюбегендиле манга.

Ала  таулуланы эрттегили ахшы адет-тёрелерине – къонакъбайлыкъгъа – артыкъда сакъдыла. Бек жылы жерни, татлы къабынны да къонакъгъа асырайдыла. Босагъадан атлагъанынглай, айран аякъны тутдурурла, солургъа жер табарла. Къачан барсанг да, ол адет бузулмайды. Эрттенликде, кече, ашхамда да: «Салам алейкум, мени багъалы шуёхларым!»-деп кириучюме, аз да арсарлы болмай.

Мени ахшы шуёхларым Ибрагим, Муталип, Омар, Хасан, Келлет, Мубарик, Азрет, Къаншаубий, Илияс, Рашит бла Башир не заманда да, аллыма келип, жарыкъ саламлашырла, хапар сорурла. Юч жылдан бери аланы ызларындан барама ала мал кёчюргенде. Аладан артха къалмай, жаз башында таулагъа – жайлыкъгъа – чыгъама. Кюз артында сууукъла келип, къар жаууп, кырдык да бузлай тебиресе, ала бла бирге энишге энеме.

Кечеден окъуна атларыбызгъа къарап, аланы жортууулгъа хазырлап, хапчукларыбызны жыйышдырып, къаты къысып, хаппа-хазыр болабыз. Танг атханлай а тебирейбиз. Жолубуз элгеди, малчыланы жылы юйлерине. Атларыбыз, къойла, тууарла да ашыгъышлы барадыла. Мен аллай кезиуледе: «Мал кёчюрюучю заман жетди, кетдик!» - деп, шуёхларым бла бирге жолгъа чыгъаргъа бек сюеме».