Не зат биледи адам?..

Бир инсанны да жашау жолу тюз тюйюлдю, абыннган да этеди, жангылгъан кезиулери да боладыла. Алай не заманда да биреуге хата этмей, жамауатха аз-кёп болса да, хайыр келтирген уллу насыпды.

… Хамидге    он  жыл толгъанда, хажи атасы  ауушду.  Эл  таныгъан  хажи,  ауругъаны  да  болмай  тургъанлай,  ёлюп  къалдыХалимат, аны  юй  бийчеси,  намазлыгъын, Къуранын жерлеринден тепдирмеди.  «Бу  юй  болгъан къадарда, ала сакъланырла», -  деди.

 Жаш ёсдю, университетде тарых факультетни бошап, школда ишлеп башлады. Ызы бла партия школгъа жибердиле,  анда  да  алчыланы  санында  болуп  турду.  Райкомда,  обкомда  ишлегенинде  да,  аны  билимини теренлигине  кёпле сейир    этгендиле.  Анасы  ауругъанда,  Хамид  аны  шахарда  фатарына  келтирирге умут этди.

- Угъай, жашым, мен сени  юйюнге  бараллыкъ  тюйюлме.  Жылмы  огъесе  он-жыйырма  жылмы  аурурукъма,    ким  билсин.  Мени  жаланда  кесими  юйюмде, жеримдеди жюрегим, къонакъгъа барып, бир кече окъуна биреуню юйюнде къалалмайма. Ма,  Тырныауузгъа  туугъан эгечиме баргъан  эдим  да,  тангнга  кёзюмю    къысмай  чыкъгъанма.  Мени    айтырым  санга:  айландынг-жюрюдюнг,  окъудунг,  билим  алдынг  къолунгдан  келгенича,  ишлединг,  энди  уа  юйюнге  жыйыл. Элде да табылыр санга иш.

-  Мама,  мен  а  бу юйню    сатып,  шахаргъа кёчюп къалсакъ иги болмазмы эди, деп тура эдим.

-  Ол  айтханынг?  Ёлюр  кюнюм  жетгенде, элимден-жеримден айырылып,  телими  болгъанма  мен?  От  жагъабызны  биз  бир  заманда  да сууутмазгъа керекбиз.

- От жагъа болуб а... бар да бил, озгъан  ёмюрледе  кимле  жашагъандыла былайда...

- Озгъан ёмюрлени билирге сюймейме мен, Хамид! Сени атанг бла аппанг  ма  бу  юйде  тургъандыла,  сабийлеринг да мында ёсерикдиле.

-  Хо,  энди,  туумагъан  айгъа  салам  бергенлей,  «сабийлеринг»  деп…

- Нек айтаса алай? Аллах айтса, юйюбюзде сабий ауаз чыгъарыкъды алыкъа!

- Мама, мен тарыхчыма, коммунистме, кёргениме ийнанама.

- Ол айтханынг? Аллахха ийнанмаймыса?

- Къой бу хапарны, къой.

- Кёр сен аны айтханынг! Кёргениме ийнанама деп...

-  Ким    ийнанады  Аллахха,  ким  ийнанмайды, ол хар адамны кеси ишиди.

-  Кесини ишиди деймисе?  Сен  мени  баламса.  Бюгечеден  тангнга  сау  чыгъарыкъмыса,  чыгъарыкъ  тюйюлмюсе – сен аны окъуна билмейсе. Бир инсан да билмейди. Къаллай бир  жашарыкъса,  насыплы-насыпсызмы боллукъса – билмейсе! Балам,  сен  да,  мен  да  топуракъ  боллукъбуз.  Алай  дунияда  хар  затны  билген  да,  дунияны    кесин  жаратхан  да  барды!  Сен  ийнанмайма  деген  сёзню  ауузунгдан  чыгъарма.     Ийнанмай  эсенг,  сора  адамча  жахил, мугур,  харип жандан сора, башха зат болмагъанына ийнанаса. Нек туугъаныбызны да билмей кетебиз  биз  бу  дуниядан.  Кеси  къадарыбызгъа  оноу  эталмай.  Оноучуну  болгъанын  сен  къалай  сезмейсе?  Ол  къадар  жылны  окъуп,  жахиллей  къалгъанса...  Жашым, айтчы манга, ол жокъ эсе, биз барыбыз да аны эсибизде нек тутабыз? Ол жокъ эсе, ийнаннган-ийнанмагъан  да    къыйналгъан  чагъында: «Аллах, сен болуш манга!» - деп нек тилейдиле?

...Хамид  шахарда    фатарын  сатып, элге кёчдю. Жууукъла-тенгле бек сейир этген эдиле анга. Алай ол ауругъан  анасын  атарыкъ  тюйюл  эди. Школда тарыхдан устаз болуп ишлеп  башлады.  Анасы  къоншу  къыз  Салихат  бла  бек  татлы  эди.  Къызгъа  жыйырма,  Хамидге  уа  къыркъ  жыл  болгъанына  да  къарамай, ала юйюр къурадыла. Юч жылны ичинде Халиматны юйюне юч  туудукъ  къошулду.  Энди  ким  келсе  да    къонакъгъа,  арбаздан  окъуна  бек  биринчи  сабий  ауазла  эшитиле эдиле.

Жылла оздула. Совет Союз оюлду,  коммунистле  партияларындан къачдыла. Хамид а  ийнаныуларын тюрлендирмеди. Тарыхдан  дерслеринде  сабийле: «Аллах бармыды?» - деп сорсала, ол: «Мен шарт жаланда бир затны билеме: адам улу бир зат да билмейди. Биз  ангыламагъан кёп зат барды. Кёзюбюз кёрген  этгенликге,  сокъурбуз  биз.  Сокъурлай  кетебиз  башха  дуниягъа да», - дей эди.

Бир  жол  а  онунчу  классда  окъугъан  Халим:  «Хамид  Асланович,  къарангы  адамла  жахилликлеринден ийнансынла Аллахха, алай академик  Энейланы  Тимур  а?  Кёкге    ракеталаны  учуртхан  алим  ийманлы  болгъанды...  Дуниягъа  аты  айтылгъан  алим  Кусто  да...  Къалай билсин адам тюз жууапны: бармыды ол огъесе жокъмуду?» - деп сорду. Устаз: «Билмейме мен...хар  биригиз  бу  соруугъа  жууап  излей,  жюрегигизге тынгылагъыз. Акъыл билмеген кёп затны жюрек сезип къояды», - деди.

Окъуучула    дерследен    сора  да,  Хамидни  юйюне  келип,  китапларын  алып  кете  эдиле.  «Жашы,  Аллахха шукур, адамлагъа, элинге да  жарагъан,  керекли  адамса»,-деучю эди Халимат.

Орамда ыннала уа: «Насыплыса сен,  Халимат,  жангыз  сабийинге  юч жаш туугъанды. Элде битеу школчула да хурмет этедиле. Берген билими ючюн минг игилик келсин юйюгюзге», - деп, кёп алгъышла эте эдиле.

Хау, насыплы эди Халимат. Жашына  сабийле  угъай,  абаданла  окъуна  келе  эдиле,  юйлеринде  къайгъыларын  айтыргъа,  акъыл  сёз сураргъа. Бир кюн а Хамид, анасын къучакълап: «Сени оноуунга, сёзюнге сыйыныргъа манга акъыл берген Аллахха шукур. Элиме къолумдан келгенича жараргъа кюрешеме», - деди.