Бай бла Зыккыл

Таулулада тюзюнлей арт он жылгъа дери халкъда жомакъла, таурухла айтхан, жырла жырлагъан кёп адам болгъанына шагъатма. Жарсыугъа, тил байлыкъ къуруй барады. Энди  жомакъчыла, жырчыла да бек аз къалгъандыла, сабийле да малкъар тилге уста тюйюлдюле. Жаннетли болсун, мени атам Байсыланы Къаплан чалгъыгъа чыкъса жыйын бла, тенглерине хар ингирден бир жомакъ айта эди. Аны бюгюнлюкде да Огъары Малкъарда эсгередиле. «Бай бла Зыккылны» да атамдан эшитип, жазгъанма.

Эртте-эртте бир байны жангыз къызы болгъанды. Ол жетгенде, атасы аны эрге берирге акъыл эте башлайды. Алай, не медет, сюйген жашы болмагъанды. Сора бай, кёп оюн чыгъарып, ким хунерли болса, къызын анга берирге умут этгенди. Эл-элге жалчыларын жиберип, хапар бергенди. Элледен атлы - аты бла, итли-ити бла жолгъа чыгъадыла. Бир къыйыр элде жашагъан жаш, жолоучуланы кёрюп:

- Аланла,  жолугъуз болсун! - дейди.

- Сау бол, жигит! - деп жууаплайдыла.

– Къайры тепгенди бу халкъ?

- Бай оюнла кёргюзтюрюкдю да, алада хорлагъаннга къызын  берликди.

Ол сёзлени эшитгенлей, атасына былай айтды:

- Атам, бай къызын эрге берликди деп, жамауат тебип барады. Аны сюйген жашы жокъду. Бай оюнла  кёргюзтюрюкдю  да, анда ким хунерли болса, анга берликди деген хапар барды.                                      

- Да, балам, бауда атым, иери, башха кереги да анда. Ол ат артха къалып, мени бир жерде да айыплы этмегенди. Къабыргъада - ушкогум бла къамам. Мен жаш заманымда аны жаныма тагъып, ушкогуму аркъама атып чыкъгъан кюнлеримде бир адамдан артха къалмагъанма. Энди сен да атны иерин сал. Аны бла артда чыкъсанг да, алгъа ётерге болурса.

Жаш атха иерин салды да, минип, жолгъа атланды.  Адамладан артда тебиресе да, барысыны да алларына ётюп  кетди. Бай адамла ауарыкъ тауну тюбюне тогъуз жалчысын жиберген эди. «Манга келген халкъ тутушса - тутушурча, илишан атса - атарча, аллай онгла болсунла», - дегенди жалчыларына.

Жаш алайгъа биринчи жетгенди.

- Салам алейкум, аланла! - дегенди ол.   

- Алейкум салам! Къайры ахшы жолгъаса,  жигит?

- Бай къызын эрге  береди деп, халкъ тебип келе эди да, мен  да алагъа къошулгъанма.

- Да былайдан ётгенлени менме  деген жигитин окъуна, кючюн, къарыуун сынамай, жиберлик тюйюлбюз. Ёчге сауут  салып, илишан атарыкъбыз, сора тутушхан да этерикбиз.

-Тутушхан тиширыула да  этерле, андан  эсе илишан атайыкъ.

Алайда атышдыла. Тогъузусу да зыккыл жашха   сауутларын  къытдырдыла.

- Энди эркинмеми кетерге? - деди ол.

- Угъай, тутушхунчу эркин тюйюлсе, - дедиле жалчыла.

Тутушдула. Жаш тогъузусун да хорлады. Кетерден алгъа: «Сиз кимсиз?» - деп сорду. «Биз - байны жалчыларыбыз», - деди аладан бири.

- Да энди сиз байны аллына, уялмай, не деп барлыкъсыз? Келигиз, тийишли кёрсегиз, сауутларыгъыз да, атларыгъыз да кесигизге къалсынла, алай сиз мен айтханны этерге  керексиз. Бусагъатда терк окъуна от этейим, сиз а кёлеклеригизни тешигиз да, сол жауурун къалакъларыгъызгъа къолумда жюзюгюм бла мухур урайым.

- Болсун сен айтханлай, - дедиле байны жалчылары. Жаш тогъузусуна да мухур уруп, сауутларын да, атларын да къоюп кетди. Ала уа халкъны аллына къарай къалдыла.

Жаш байны элине жетди. Бир   къартха къонакъ болду. Эрттенликде уа: «Атам, мен байны оюн кёргюзтген жерине барама да, атым, сауутум да Аллах бла  санга аманатдыла», - деп кетди.

Халкъ жыйылды. Сора ийнеге халыны тагъып, бир бийик жерден энишге жибердиле, аны тюбюне уа чырча салдыла. Сора былай айтдыла:

- Халыгъа окъ ким тийдиралса да, кёрсюн, ийне уа зынгырдап, табакъгъа тюшер.

Байны къызы уа суу ичген эки алтын аякъ бла сыра алып айлана эди: «Кесине базыннган алыр да, ичер», - дегенлей. Алай анга бир киши да жууукъ бармады.

Жаш, къонакъбайына къайтып, атасыны эски ушкокчугъун къолуна алып, халкъ илишан атхан жерге жууукълашды. Атып, ийнени табакъгъа тюшюрюп, ары-бери да къарамай, алайдан жашыртын чыгъып кетди.   Халкъ а:

- Ким эди ол? - деп сейирсинип къалды.

Биягъы жаш ушкогун къонакъбайында къоюп, халкъ жыйылгъан жерге къайтды. Сора, байны къызыны къолундан чёмючледен бирин алып, сырасын ичип, чёмючюн къызгъа къайтармагъанлай, кесини бел баууна тагъып къойду.

Къыз жашха бир да бюсюремеди: ол бек зыккыл эди. Ол, анадан ёксюз къалып, атасы уа къарт болгъанын, къолайсыз жашагъан юйден чыкъгъанын  билмей эди.

Бир кесекден къыз, къарауашын чакъырып, былай айтды: «Барыгъыз, атама ангылатыгъыз: бу жаш чёмючюмю къолумдан алып, сырасын да ичип, аны уа бел баууна тагъып кетгенди. Сыфаты - бир болмачы, атам аны халкъ жыйылгъан жерден, къалай да этсин, кетермей къоймасын».

Бай а: «Базынмаса, этмез эди. Жашха тиймей алай бир къоюгъуз, оюнларыбыз энтта да бардыла, аны тауушу артда чыгъар», - деди.

Сора  жалчыларына : «Жерни къазыгъыз да, къочхарны мюйюзлери бла башындан къалгъанын ары бастырыгъыз» - деп буюрду. Халкъгъа уа: «Ат бла чаришде келгенча къаты келип, энишге ийилип, къочхарны  мюйюзюнден  тутуп ким чыгъарса да, ол хорлагъаннга саналлыкъды», - деди.

Къочхарны мюйюзюне бир адам да жеталмады. Зыккыл кёп  заманны  къарап  турду да, ызы бла къонакъбайына  барып, терк окъуна  атына  иер  салып, оюн баргъан жерге къайтды. Кёпле чабып, халкъ да сел  болгъанда, ол атха къамичи урду. Чаба келип, энишге узалып, къочхарны мюйюзюне жетген заманында, жаныуар асыры къаты бастырылгъандан, мюйюз жашны къолундан сындырылып кетди. Алай экинчи кере уа ол аны букъдурулгъан жеринден чыгъарып, бир жанына атды.

Жамауат жашха сейир-тамаша этди.  Зыккыл атын къонакъбайыны юйюне элтип, артха   къайтды.  Энди ол белгили болду. Къыз къарауашларына былай айтды:

- Барыгъыз, атама айтыгъыз. Эштада, мен мындан къутулаллыкъ болмам. Юсюн-башын жангыртсынла.

Ала къызны буйругъун толтурургъа кетдиле.

Ол заманда жарлы жаш, келе-келип, къызны къолундан экинчи чёмючюн да алып, сырасын ичип, аны да бел баууна такъды. Битеу элледен жыйылгъанла  аны бютюн бегирек таныдыла. Бай, жалчыларындан бирин жиберип: «Былай бир  келсин  ол жаш», - деп  чакъыртды.

Ол, алтын суу ичирилген эки чёмюч да  бел баууна тагъылып, байны аллына барды. Ол, аны сыфатына къарап, жалчыларындан бирине: «Муну терк окъуна ариу кийиндиригиз», - деди.

- Манга бир тюрлю кийим керек тюйюлдю, юсюмде кийимлерим тап ушап турадыла, - деп чыгъып кетди. Бай бир сёз да айталмай къалды.

Да не болса да, ючюнчю оюн да башланды. Бай: «Энди чариш боллукъду», - деди.

Анга халкъ ингирликде тебиреди. Хар бири белги алды. Бир кюнмю барлыкъдыла, эки кюнмю барлыкъдыла - белгисизди, жоллары узакъды. Зыккылны уа бу оюннга  къатышыргъа акъылында да жокъ эди. Адамла: «Нек  бара болмаз, атына  базына  болмазмы?» - дей эдиле. Жаш а, кечени бир кезиуюнде жукъудан къайтып, чаришчилени ызларындан кетди, болса да бек биринчи ол келди.

Эрттенликде бай: «Жамауат, юч оюнда да бу жаш хорлагъанды. Энди къызымы элтирге эркинди», - деди. Жаш а: «Угъай. Мени байны  къызын тутар къолайым жокъду. Анадан ёксюзме, атам а къарыусузду, къартды», - деп  жууаплады.

- Къоркъма къолай ючюн, мындан баргъанланы да, элингден жыйылгъан халкъны да къыйналмагъанлай ашырырча этерме.

-Угъай, бай бергеннге жарлыны Аллах къаратмасын. Мен ат арыгъыма ансы, адам арыгъы тюйюлме. Жарлы да тюйюлме. Алай болсам эди, сен, не бай эсенг да, мени жалчыларымы багъып турмаз эдинг...

«Не дейди?» - деп, бай шинтигинден ёрге турду. Жаш а:

- Алайды. Ийнанмай эсенг, жый бери жалчыларынгы, - деди.

Бай аланы чакъыртды. Зыккыл жалчыланы ичинден тогъузусун да бет сыфатларындан танып чыгъарды.

- Была мени жалчыларым болгъанларына ийнана болмазса. Тешиндир да, сол жауурунларына къара, мухурлары жокъ эсе, меникиле тюйюлдюле, мухурлары бар эсе - меникиледиле.

Бай кёлеклерин тешиндирди. Сол жауурун къалакъларына къарап, мухурларын кёргенде, абызырап къалды.

Зыккыл: «Хайда, сау къалыгъыз! Байны къызы баймакъ болса да, юйде къалмаз. Жарлы уа, кесине кёре, тырман эшитмезча, жеринден бир жарлыракъ къызны алыр да, жашар», - деп элине тебиреди. Ма аны бла юйюне къайтып, айтханыча этип, ашап-жашап къалгъанды.