Узакъ ёмюрню жашырынлыкълары: тирилик, жарыкъ кёллюлюк, игиликге ийнаныу

Таулула узакъ ёмюрлюле болгъанлары белгилиди. Бизни заманыбызда ата-бабаларыбызча жашар ючюн не этерге керекди? Аны юсюнден Нарткъаланы больницасыны врачы Бёзюланы Залимхан бла ушакъ этгенбиз.

- Залимхан, токъсан-жюз жыл жашагъанланы санлары нек азайып барады?

- Биринчиден, адамны ёмюрюн къысхартхан аны тынчлыкъсызлыгъыды. Бусагъатда кёп юйюрле башха шахарлада жашайдыла, таулула айтыучулай «тынчлыкъны атасы ёлгенди». Дагъыда ашыбыз, озгъан ёмюрледеча, экология жаны бла таза тюйюлдю, ол да саулугъубузны къыркъады. Болсада, таулада сууубуз алыкъа тазады, тюкен ашдан эсе, бахчабызда ёсдюргенибизни аслам хайырланабыз, ол игиди.

Жаланда Кавказда жашагъанла узакъ ёмюрлюледиле деген ётюрюк хапарды. Сёз ючюн,Уинстон Черчилль 1874 жылда туугъанды, 90 жыл жашагъанды, Великобританияны премьер-министри болуп ишлегенди. Борис Ефимов  1900 жылда  туугъанды, 108 жыл жашагъанды, белгили совет суратчы эм график эди. Анастасия Цветаева, биз барыбыз да билген Марина Цветаеваны эгечи, 1894 жылда  туугъанды, 98 жыл жашагъанды, бир талай китапны авторуду. Бизни режиссёрларыбызны араларында да бардыла аллай айтхылыкъ адамларыбыз, сёз ючюн, Валентин Плучек 92 жыл жашагъанды, режиссёр эм актёр эди. Илмуда белгили шарт барды: адам мыйысын къаты ишлетсе, чыгъармачылыкъ иш неда илму бла кюрешсе, узакъ ёмюрлю болады.

Бу башында айтылгъан затла кёргюзтюп турадыла: биз не зат этерге сюйгенибизни шарт билсек, жашаргъа итиннгенлей турсакъ, ёмюрюбюз узагъыракъ болургъа боллукъду. Пенсиягъа чыкъгъан адамла не зат бла кюнлерин оздурургъа билмей, къыйналып башласала, къысха заманны ичинде саулукълары оюлуп, ёлюп къаладыла. Алайды да, бу огъурлу ишни этерикме деп ахшы муратла этигиз, ала толурларына ийнаныгъыз, умутларыгъызны бир заманда да юзмегиз!

- Къартайыуубуз бек алгъа неден башланады?

- Аны билир ючюн а, бек багъа тургъан генетика анализни этдирирге тийишлиди. Аны хакъ тёлемей да билирге боллукъду: кесигизни ата-аналарыгъызны, аппаларыгъызны, ынналарыгъызны саулукъларыны халлары къаллайла болгъанларына къарагъыз, не тюрлю эски ауруула болгъанларын билигиз, алада къан-тамырлары ауругъан эселе, сахарный диабет эм башха эски ауруула болгъан эселе, сизде да ала чыгъарла деген къоркъуу барды.

Аллай диагнозла болгъунчу, профилактика мадарланы этигиз. Сёз ючюн, ата-аналарыгъызда холестерин мардадан артыкъ эсе, семиз этден жарашдырылгъан азыкъны ашамагъыз, битим, кёгет ашарыкъланы кёп ашагъыз. Ыннагъызны къан тамырлары осалла эселе, тютюнню къоюгъуз, спорт бла  кюрешигиз эм хауада кёп туругъуз. Аппагъызны башы тап ишлемей эсе, шахмат оюнну сюйюгюз, тыш къыраллы тиллени билирге кюрешигиз.

- Гормонланы алгъын даражада тутар амал бармыды?

- Эндокринный механизм нерва системаны, безлени ишлетирикди. Жыл саны уллая баргъаны сайын, тюрлю-тюрлю гормонла, ферментле эм нейромедиаторла да таркъая барадыла, аны къой, тюрлениуле бек кёп боладыла. Гормонланы алгъыннгы даражада, бир энчи дарманланы хайырланмай, тутаргъа къыйынды, алай боллукъду. Тинтиуле кёргюзтгенлерича, хауада кёп айланыу эм халны  жарыкълай тутуу, къууанчлылыкъ бир талай гормонну мардада тутаргъа, адамны чархына керек башха веществоланы да чыгъарыргъа себеплик этедиле.

Тюз ауузланыу - кырдык битимлени, тахта кёгетлени тийишли мардалада хайырланыу - ол излемни жалчытырыкъдыла.

- Болушурукъ  къаллай мадарла бардыла?

- Хата келтирлик ишледен кери болургъа. Аллай онг болмаса уа, ол осал ишни не къадар азайтыргъа кюрешигиз. Сизни таза аш-азыкъны сау жылны ичинде хайырланыргъа онгугъуз жокъ эсе, тап кезиуледе хайырланыгъыз ол продуктланы. Кюндюз кюн тюбюнде азыракъ турургъа кюрешигиз. Жарым фабрикатланы эм фасфудну юй ашарыкъла бла алышындырыргъа кюрешигиз.

- Элли жылдан сора кёбюбюз кюн сайын дарманла ичебиз, ала да бир затха болушханлыкъгъа, хата да эте болурла?

- Сёзсюз. Дарманланы кёбюсю хата да бередиле адамлагъа. Ала мыйыны къанын азайтадыла, клеткаланы  ёлюулерин  терклендиредиле. Бир-бир дарманла уа  инсультну, инфарктны кеслери окъуна чыгъарадыла.

Битеу саусузланы къан басымларын тёрели мардагъа дери (120/80) тюшюрюрге кюрешсек, пациентлени бир къауумларында къан басымны аллай азайтыу мыйысында инсультну чыгъарыргъа боллукъду (терапия оздурулуп бардырылса

Болсада врачла адамны жашауун сакълар ючюн, алыкъа таблеткаладан башха зат табалмайдыла. Саулугъ а осалдан-осал бола барады.

Адамны жашауу бла байламлы бек сейирлик шартла бардыла. Сёз ючюн, америкалы алимле бардыргъан тинтиуле кёргюзтгендиле: бек кёп жашагъанла сентябрьде бла ноябрьде туугъанла болгъандыла. Аз жашагъанла уа - мартда, майда эм июльда туугъанла болгъандыла.  2004 жылда бу шартха Бремендеги университетни профессору Александр Лерчл да эс бургъан эди, ол кюзде туугъан сабийле башхаладан эсе артда ёлгенден сора да, кеслери кеслерин аз ёлтюредиле, авариялагъа да аз тюшедиле, деп жазгъанды.

Австралияда жашагъанланы болумлары уа - арталлыда башха тюрлюдю. Жерни юг жарымында жашагъанланы жаз башыны ахырында эм жайны башланнган кезиуюнде туугъанла кёп жашайдыла. Англиягъа кёчюп келген австралиячыла уа жерни шимал жарымыны законуна бойсунуп къаладыла. Башхача айтсакъ, «жаз башыныкъыла» кёп жашагъанланы санындан кетип къаладыла.

- Табийгъатны ол «оюнларыны» сылтауу уа неди?

- Адам къаллай бир жашарыгъыны программасы сабий анасыны сабий орунунда болгъанда эм туугъандан сора  биринчи айлада тохташдырылады. Нек дегенде ашагъан ашы, хауа болумла, жугъуучу аурууланы жайылгъанлары жылны кезиулеринде бир бирден башха боладыла, сабийле да, анга кёре, башха-башха программала бла тууадыла. Сёз ючюн, кюзде туугъанла жайда болуучу жугъуучу ауруула бла аз аурурукъдула, ол а адамны битеу жашауунда анга иги себеплик этип турады. Андан сора да, тирлик жетгенде анала иги ашла ашайдыла.

Ушагъыбызны ахырында энчи чертирге сюеме: адам тюнгюлсе,  бир къууанчлы затны да сакъламаса, игиликге да ийнанмаса, къатында адамлагъа да ышанмаса, жашауу къысхартылады. Юйюрде адамларыгъызны багъалагъыз, ишигизни тынгылы этерге, айныргъа итинигиз, жангы тиллеге юйренигиз, аш отоуда жангы ашла этип кёрюгюз, биреуню къуандырыгъыз – ала барысы да сизге кюч-къарыу берлик затладыла.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: