Огъурлу, хурметли да Кёкей

Былай бир уллу жигитлик этип, атын битеу дуниягъа айтдырмаса да, туугъан элини, жамауатыны къайгъысын кёрген адамларыбыз хар заманда да болгъандыла. Аллахха шукур! Бюгюнлюкде да бардыла.

Алай заман оза барса, аланы атлары, унутула барадыла. Ол алай болмаз ючюн а, аланы юслеринден айтыла, жазыла турургъа керекди. Бу хапарымда аллай бир адамны эсгерейим. Ол Огъары Малкъардан Хасауланы Къанукъаны жашы Кёкейди.

 Ол не бла белгили болгъанды, не жумуш тындыргъанды, халкъны эсинде нек къалгъанды? Аны юсюнден билгенибизни, эшитгенибизни айтайыкъ.

Кёкей онтогъузунчу ёмюрню ортасында туугъанды. Атасыны намысы элде бий кишиле бла тенг жюрюгенди. Анга шагъатха бир шарт айтайыкъ. Онтогъузунчу ёмюрню ортасында жер комиссия къуралгъанда, о ланы къауумунда эди. Къанукъ а къолайлы эди. Аны дагъыда бир жашы болгъанды: Голой. Жашла бираз ёсгенден сора аталарына билеклик этип тебирегендиле. Аны айтханындан чыкъмагъандыла.

Къанукъ а бай болгъандан сора да уста темирчи эди. Жашы Кёкейни да ол усталыкъгъа юйретгенди. Голой а мал-мюлк бла кюрешгенди. Жашлары жетгенде, аталары битеу мюлкюн алагъа бергенди. Башында айтханыбызча, анга асламысында Голой къарагъанды. Нек дегенде Кёкейни, билгичлиги, саусузлагъа бакъгъан усталыгъы ачыкъланып, аты тау элледе айтылып башлагъанды.

Андан тышында бош заманы болса уа, сатыу-алыу бла кюрешгенди. Малларын Тау Артына ётдюрюп сатып тургъанды, эки къарындашны, башха малларын санамай, оналты минг къойлары болгъанды.

Кёкей дарман хансланы иги билгенди. Аны отоуунда ууакъ ууулуп, къуругъан хансла хар заманда болгъандыла. Саусузгъа багъаргъа керекли хансланы мияла шешалада тутханды.

Сейири уа неди десегиз, анга келлик саусузну ол алгъадан билип болгъанды. Аны  не заты ауругъанын эм къаллай дарман керек болгъанын.

Кёкейни саусузлагъа къарагъаныны юсюнден кёп тюрлю хапарла жюрюйдюле. Аладан бирин эсгерейик. Бир жол нёгерлери бла сатыугъа тебиреп тургъанлай, Глашладан юч къарындаш келедиле. «Къарындашыбызны айыу талагъанды. Юсюнде сау жери жокъду. Келип къарасанг эди», - дейдиле.

Цёфейни юсюнде жарасы болмагъан жери жокъ эди. Бек къыйын жарасы уа, айыу тырнакълары бла баш терисин желкесинден сыдырып, бетине къаплап къойгъан эди. Не ишин, жумушун да къоюп, Кёкей аны юйюнде ай туруп бакъгъанды. Глаш улуну жанына къоркъуу болмагъандан сора кетгенди юйюне.

Андан сора Кёкейни аты Малкъардан тышында да айтыла тебирегенди.

Бир жол Кёкей айтады: «Эки-юч кюнден, узакъдан эки аягъы да ауругъан, бир къуллукъчу келликди», - деп. Адамла аны сагъайып сакълайдыла. Аны юсюнден да быллай хапар жюрюйдю.

Малкъардан Къужонланы Ахмат Нарсанада къарачайлы акъ сюекле жыйылгъан жерде Саламатин деп Петербургдан келген бир саудюгерчи бла танышады. Аны уа сабий заманындан эки аягъы жюрюмегенди. Ахмат анга Кёкейни хапарын айтады да, экиси да анга келедиле. Ат арбагъа минип Саламатин, Ахматны да жанында олтуртуп, элге киргенде, адамла анга сейир-тамаша болгъан эдиле.

Саусуз юйюне келгенлей, Кёкей багъыуну башлайды. Эчкини союп, терисин алгъанлай, олсагъатлай ауругъанны белинден энишгесине чулгъап къаты байлайды. Терини уа бир кюн къоюп, экинчи кюн жангысына алышып тургъанды.

Алай этип бир ай бакъгъандан сора, ол ауруу эр кишини юсюнден кетеди. Ары дери ёрге сюелалмагъан киши саппа сау болады. Биринчи атлап тебирегенинде, аны къууаннганыны чеги жокъ эди.

Саламатин Кёкейге кёп ахча берип да кюрешеди. Алай ол аны сомун угъай, шайын окъуна алмайды.

Кете туруп Саламатин таргъа дери жаяулай баргъан хапар жюрюйдю. Жолда хар тюбегенине, къолун жюрегине салып, ыразылыгъын билдиргенди. Фаэтонун а Къужонланы Ахматха къоюп кетгенди.

Бир жол Кёкейге бир факъыра келеди, асыры арыкъдан къуру териси бла сюеги къалып. Аны да бир ай багъады. Ол Малкъарда бираз жашайды да, ёлген хапары чыгъады. Бастырыргъа киши базынмайды, элде къабырстанда асыраргъа окъуна унамайдыла.

Ол заманда Кёкей, юч жашында алып, факъыраны ёлюгюн келтирип, тийишлисича хазырлап, кесини жер юлюшюнде асырайды. Сора жашларына осуят этгенди, ёлсем, аны къатында бастырырсыз деп.

Кеси уа 1928 жылда дуниясын алышханды. Жашлары аны осуятын толтура, айтхан жеринде бастыргъандыла. Ол кюн жауун жаууп, тейри къылыч тарны эки жанын бирге къошханды, дейдиле. Аны кёргенде, къауум адам: «Ёлсек, Кёкейни къабырыны къатында асырагъыз», - деп тилегендиле.

Кёкей кеси заманында малкъар ауузунда бек белгили, хурметли адамладан бири эди. Жамауат ишлеге да къатыша тургъанды. Шаханланы Басиятны «Избранная публицистика» китабында аны юсюнден сагъынылады. Аты да кёкге ушагъан, кёкден келген фахмусу да болгъан киши эди Хасау улу.

Алгъаракъда мен да Хасауланы Исхакъ бла алайгъа баргъан эдим. Кёкейни туудукълары ол тийрени тапландырып, обагъа жангы эсгертме орнатып турадыла.

Ол тийреге баргъан адамла обаны къатында тохтайдыла. Дууа алдырадыла. Кёп жылланы саусузлагъа багъып тургъан адамгъа жаннет тежей кетедиле. Тилеклери толсунла.