Тишлени гитчеликден сакъларгъа тийишлиди

Алгъын аппаланы, ынналаны тишлери жыл санлары жетгенде окъуна сакъланнганларына шагъатбыз. Бусагъатда уа алай тюйюлдю. Витаминлеми жетмейдиле огъесе къарай, сакълай билмейбизми? Аны юсюнден Нальчик шахарны стоматология поликлиникасыны врачы Мокъаланы Валентина бла ушакъ этгенбиз.

 - Биринчи соруу: тишлени тап къалай ариуларгъа керекди? Не жорукъла бардыла?

- Онгакъайла тишлени  жууа туруп, щётка бла баш тишлени  онг жанындан тазалап башлайдыла, солакъайла уа - бирси  жанындан. Алгъа тишлени  тыш жанлары жуууладыла, артда уа  ич жанындан, андан сора уа  чайнагъан жанлары  тазаланадыла. Тишлени тазалап баш жанында кесгичлеринден  башлагъыз. Щётканы тишлеге  къысып, тёгерек айландырып, артха, алгъа элтип, тазалагъыз.  

- Не заманда тазаларгъа керекди?

- Эрттенликде ашагъандан сора эм ингирликде жукълардан алгъа. Къысхасы, тишле тазалай кёп заманны турургъа керекдиле. Бизде уа эрттен ашха дери суткагъа бир кере ариулайдыла, аны хатасындан тишле солумайдыла.

- Бюгюнлюкде тишлерим аурумайдыла деп алай кёп адам махтаналлыкъ тюйюлдю. Къалгъан адамла уа врачла аланы пробиркалада ёсдюрюрге къачан юйренирикдиле неда ёмюрлюк пломбаланы къачан  чыгъарлыкъдыла деп  сакълайдыла. Англияда  пациентле ол сынаугъа  кеси  ыразылыкълары  бла  къатышадыла. Алай эсе уа, багъа  имплантантла эм протезле  бу жууукъ заманда керек болмаймы къаллыкъдыла?

- Илму тинтиуле бусагъатда   харкюнлюк медицина практикадан   узакъдыла. Ёсдюрюлген  тишле бу жууукъ заманда  аслам  халда  хазна  хайырланылсынла. Ала тутхучлула боллукълары да белгисизди, аланы орнатыу да алай учуз  боллукъ болмаз. Ол себепден а пациентни борчу кесини тишлерин сакълауду, врач а  аланы тюз багъа билирге керекди. Биринчиден, профилактика халда ышаннган стоматологугъузгъа бара – бара туругъуз. Экинчиден, аз да ачытып, ауруп башлагъанлай, стоматологга жетигиз, кёпгюнчю, ирин этгинчи сакъламагъыз.

- Адамла тишлерин аслам санда онтогъузунчу ёмюрню ахырындан бери жуууп башлагъандыла, алай ары  дери  уа,  ала къарт  болгъунчу дери окъуна, кеслерини тишлери бла жашай эдиле. Бюгюнлюкде уа тишлерибизни жууабыз, алай  адамланы токъсан тогъуз процентинде  кариес барды. Алай некди?

- Кертиди, кёп ёмюр кариес адамлада жокъну орунунда эди. Онтогъузунчу ёмюрню ахырында  бал тузну чыгъарыуну учуз  амалы болгъандан сора, бу зат  да  белгили  болгъан эди - бал туз тишлени баш душманлары болгъанды. Ауузда микробла  бал тузну  кислотагъа айландырадыла, ол а тишлени бузады. Тиш ауруу алай бла кёбейеди. Рафинад чыкъгъынчы, хар адамгъа  бир жылда эки-юч килограмм бал туз жетип тургъан  заманда, алтмышжыллыкъ адамны бир-эки тиши ауруйдула, артда  уа, адам бир жылгъа къыркъ-алтмыш килограмм бал туз ашап башлагъандан сора, онекижыллыкъжыллыкъ сабийде кариесли тишлери юч-беш  болгъанды.

- Башхача айтханда, бал тузну ашамасанг, проблемала да  чыгъарыкъ  тюйюлмюдюле?

- Бал тузну рациондан арталлыда кетерип къояргъа жарамайды. Ол себепден а аны  тап ашаргъа юйренирге керекди. Юч баш жорукъ барды:  татлы  затны  кечегиде  ауузланмагъыз, ашагъан кезиулени араларында эм ахыргъы, татлы затланы ашамагъыз. Эм тёртюнчю жорукъ: биринчи юч жорукъну  бузгъандан  сора,  неда тишлени ариуларгъа, ауузну чайкъаргъа, неда къаты алманы, быхыны  ашаргъа керекди.  Бу амалла тишлени саргъалыуларындан, битеу къыйынлыкъларындан къутулургъа болушадыла.

Тинтиу, сынау бардырылгъан эди - жаш адамланы  бир  къауумуну тишлерини саргъалгъанларын стоматологла энчи инструменле бла кетерип тургъандыла. Кариес ол  адамланы биринде окъуна чыкъмагъанды, сынаугъа къатышмагъан адамланы уа ол кезиуде эки-юч  бузулгъан тишлери болгъан  эдиле.

- Тишлени тазалагъан кёп  тюрлю затла (пастала, халыла эм чайкъаучу суусунла) бардыла. Аладан къайсылары  къыйматлыракъдыла?

- Халыла тишлени араларын  тазалайдыла,  ирригатор  ауузну  ичинде микробланы кетереди.  Ала къошакъ мадарладыла.   Тиш  щётканы уа бир зат да  алышындырмайды! Аны тюз  хайырланыргъа  юйренсегиз (алай  адамланы  жаланда  онбеш проценти  эталады), стоматолог  керек  боллукъ тюйюлдю. Алай тюз  тиш  пастаны болушлугъу  бла уа  тишлени  бал тузну  хатасындан къутултургъа  боллукъду.

Тишлени  паста бла  жуугъанда, фторидле тишлени  эмальларын кислотала бузмазча этедиле. Фторидле дагъыда  микробланы ферментлерин  кетередиле, кислотаны къуралыууна къажау кюрешедиле, тишледе кальцийни кёбейтедиле, тишлени бузмай тутадыла.

Саулукъ сакълауну битеудуния организациясы айтханыча, фторидлени  пастада сууда эм тузда болуулары кариесни чыкъмазына  себеплик этеди. Аны хайыры  Америкада ачыкъланнганды. Ол къыралда суугъа фторидлени  къошадыла. Америкада онекижыллыкъ сабийде жаланда бир  ауругъан тиш болады. 1990 жылда  Россейде  фторидле хайырланылгъандан  сора, кариес ауруу азая башлагъанды.

- Кальцийлери  болгъан азыкъланы ашау тишлени  чыдамлы этемиди?

- Сёзсюз! Бютюнда игиси уа, кальцийни абадан адам  угъай, аны анасы, сабийден   жюклю  болгъан кезиюуюнде, къарындагъы сабийни тишлери къурала башлагъан  заманда, хайырланса игиди. Сабий тишлери чыгъа эм  алышындырыла туруп (алты - онекижыллыгъында) тап ауузланса, аны тишле бла  байламлы  проблемалары аллай бир азайырыкъдыла.

Хар адамны да сынаулу стоматологу болургъа керекди. Чач къыркъдырыргъа кимге болса да бармайсыз да? Стоматолог да алай. Совет заманлада окъуна  адамла  тишлерине «кеслерини докторларына» бакъдыра эдиле. Анга пациент жууукъларын эм шуёхларын элте эди. Стоматолог юйюр врачха  ушай эди. Бизни къыралда аллай усталыкъ жаланда бусагъатда чыгъа башлагъанды. Тыш къыраллада уа  стоматологланы 60-80  процентлери  юйюр врачладыла. Саулукъ, ол санда тишле да, бузулгъанларындан сора болумну тюрлендирирге кюрешмей, алгъадан окъуна болгъан саулугъугъузну, тишлеригизни сакълагъыз.