«Манга хар не да сейирди: жангы зат къураргъа, алгъыннгысын бютюн игилендирирге»

Инженерле изленмеген производство хазна болмаз. Къайсы предприятияда да техника жумушланы тамамлагъанла, жангы амалланы сингдиргенле, оборудованияны ишлетгенле проектле бла конструкцияла къурагъанла ма аладыла. Бу усталыкъны сайлагъанланы, анда бет жарыкълы уруннганланы кюнюн Россейде жыл сайын 30 октябрьде белгилейдиле.
Байкъазыланы Азамат инженер-конструкторду,  «Телемеханика» заводда ишлейди. Ол бизни бюгюннгю ушакъ нёгерибизди.

– Азамат, сени оюмунга кёре, инженер  – ол хунерликмиди огъесе?..

– Кесими юсюнден  айтханда, техникагъа мени не заманда да болгъанды сейирим. Школда окъугъанымда, бизге билимни техника неда гуманитар жанына асламыракъ эс буруп берирге дегенлеринде, мен биринчисин сайлагъан эдим.

Гуманитар илмулагъа да угъайым болмагъанды, сюйюп окъугъанма, алай жюрегим бегирек да техникагъа тартханды. Ызы бла районда, республикада олимпиадалагъа да къатыша тургъанма, алада тюрлю-тюрлю жерлени да алгъанма. 

Школну алтын майдалгъа тауусуп, КъМКъУ-да инженер-техника эмда экономика факультетлеге берген эдим къагъытларымы. Экисине да ётгенме, алай, не ючюн эсе да биринчисине тартылдым.

Ол кезиуледе заман да аллай эди, иш къайдан табарыгъынгы билмеген. Биз практикагъа баргъан предприятиялада ол къатыш-къутушну кёрсенг, кёлюнг окъуна тюше эди. Къалай-алай болса да, окъургъа, къармашыргъа керекди да.

Устазларыбыз да билгенлерин аямагъандыла. Бегирек да Нартыжев Руслан Магомедовичге бек уллу ыспас этерге сюеме. Сау болсун, не жаны бла да юйретгенди, кеси да жангы затла къурау, инженерия эмда конструкция ишле бла кюреше эди да, мени да ол ызгъа салгъанды. Компьютерде модельле къураргъа, математика анализ этерге, инженерияны энчиликлерине тюшюнюрге ма ол юйретгенди.

Практиканы кёп жерледе ётгенме, ол санда Нальчикде бийик вольтлу эмда машинала ишлеучю заводлада. Университетни къызыл дипломгъа  тауусуп, аспирантурасына киреме, аны бла бирге Чегемде «Троттер» заводха ишлерге барама. Анда газ отлукъну ташыргъа жараулу къурч цистернала чыгъарадыла. Ол производствода юч жыл уруннганма. Дагъыда жангы сынам излей, университетни студент къауумуну башчысы болуп, Амур областьда «Восточный» космодромну къурулушуна да къатышханма.  

– Шёндюгю жерингде уа не зат бла кюрешесе?

– «Телемеханикагъа» инженер-конструктор болуп келгенме. Талай айдан мени техника бёлюмню таматасына салгъандыла. Юч жыл мындан алгъа уа заводну башчысыны техниканы  айнытыу жаны бла орунбасары – баш инженер болгъанма.

Мында асламысында алгъын къурагъан затларыбызны игилендириу бла кюрешебиз. Ол а: светофорла, жоллада оборудование, постаматла, тау тикледен къарны тюшюрген эмда буз булутланы чачхан установкала. Электрокючню эсеплеген приборланы чыгъарыу бла бизни къыралда сегиз завод кюрешеди да,  бири – «Телемеханика».

Предприятие рынокда тийишли жерин алады, бизде инженерле, электронщикле, механикле, илмуланы кандидатлары да бардыла. Техника онгланы юслеринден айтханда, 2014 жылда завод иги кесек жангы оборудование къоллу болгъанды. Ол санда фрезер эмда ЧПУ-станокла, лазер комплекс, термопластик оборудование, электрон затланы жарашдыргъан автоматика комплекс да бардыла.

Айтханымча, ишибиз биз къурагъан затланы андан ары игилендириу бла байламлыды. Рынокну излемлери алайдыла: сен аберини бирсиледен эсе тап, женгил, тынгылы этерге керексе. Биз да ма ол жолда барабыз.

Бу сфера къалай тюрленирге боллугъуну сагъышын да этебиз. Сёз ючюн, светофорла алгъын хар бири да кеслери алларына ишлеучю эселе, шёндю шахарны ичинде барын да бир бирлерине къошуп, алай ишлетедиле. Алагъа уа компьютер оноу этеди: жолда машиналаны эмда жаяу жюрюгенлени санына, сора дагъыда кюнню кезиуюне кёре чыракъларын да алай жандырады.

Къабарты-Малкъар къырал университет бла да бек къыйматлы ишлейбиз. Аны алимлери полиэфиркетон деген композит материал къурагъандыла. Къысхасы, ол пластик маталлы затды, женгилди, кючлюдю, аны медицинадан башлап, космосха учхан аппаратлагъа дери кёп жерледе хайырланыргъа боллукъду. Биз да ишлейбиз аны бла.

– Къайсыды санга сейир: жангы затла къурау неда аберини игирек этиу?

– Экиси да. Манга – инженер-конструкторгъа – этген затымы эсебин кёрген бек магъаналыды. Жангы зат къурагъан женгил тюйюлдю, алай сейирди, билим, энчи кёз къарам да излейди.

Сёз ючюн, Чегемде мен ишлеген заводну юсюнден айтсам, темир эритиучю машина къурч кесеклени бирин бирине эритип къошады. Ол эритилген жерлеринде, кёз кёрмей, не гитче да бир тешик къалса, отлукъ къуйгъанда, чыккыр чачыллыкъды. Алай болмаз ючюн, заводда анга рентген установка бла къарайдыла. Рентген а, кесигиз да биле болурсуз, адамгъа хаталыды. Ишчиле ол установканы къатында турмаз ючюн, ол жумуш автоматика халда тамамланырча  амал тапханбыз.

Мында «Телемеханикада» да кёп затланы игилендирирге керек болады. Алгъын заманлада хайырланылгъан электроникадан кетип, жангы тюрлюлерин алабыз ишге. Этген затларынг тынгылы  болурча.

– Ишден башха  абери бла кюреширге, ары-бери барып солургъа заманынг болуучумуду?

– Школда окъугъанымда, Илму-техника чыгъармачылыкъны республикалы арасында ракета эмда авиа модельле къурау бёлюмюне жюрюучю эдим. Чертёжланы къагъытда угъай, компьютерде этерге боллугъун биринчи кере мен ма анда кёргенме.

Университетде уа, экинчи курсда болгъанымда, бизни Нальчикде предприятияладан бирине элтедиле. Анда тюрлю-тюрлю пластикледен абериле этген 3D-принтер, сора дагъыда ЧПУ-станок да кёреме. Ала манга болмагъанча алай сейир кёрюнедиле. Нек дегенде аллай затла ол кезиуледе энди-энди чыгъып башлагъан эдиле.

Бери заводха келгенимден сора уа, кесим 3D принтер къурайма. Къалай юйреннгенсе десегиз а, Интернетде видеороликлеге къарап, статьяла окъуп...

Быллай принтерлеге сейирим уллуду, ала бла сюйюп кюрешеме, талай компаниялагъа проектле да этгенме.

Союзну заманларында кёп учреждениялада къабыргъада электрон сагъатла болуучу эдиле. Аланы тарихлери уа хар бири да бирер энчи чыракъ. Газоразряд индикатор дейдиле алагъа. Мен аллай гитче сагъат этерге сюе эдим. Андан-мындан электрон кесекле мажарып, бири жарамаса, башхасын кёрюп, иги кесек кюрешгенме, программасын да жазгъанма. Алай бла сагъат ишлейди. Энди уа, бир бош заманым болса, аны андан да табыракъ тюрлюсюн жарашдыра  турама.

Солургъа уа къайры десенг – таулагъа! Алагъа сюймеклигим сабийлигимден окъуна келеди, атам мени ары кеси бла алыучу кезиуледен. Жылы-Сууну  тийрелерин бек сюеме, Минги таугъа да чыгъаргъа умут этеме. Дагъыда Дых тау,

Бызынгы хунасы – болмагъанча тамашалыкъ жерле…

– Келир кезиуледе кесинги къайсы ишде кёресе?

– Шёндю жерими тапханма деп айтыргъа боллукъма. Бу заводда ишни жаратама, кесими, производствону да айнытыргъа онг болгъанын сеземе. Башха компанияла бла 3D-принтерле, жангы материалла эмда инновациялы производствола, сора авиакосмический сферада байламлыкъла къураргъа сюеме. Биз да ал сатырда болурча. Ол бек уллу ишди, къыйын, магъаналы. Алай ийнанама къолубуздан келирине.

Энчи иш къураргъа мурат этеме. Аллах айтса, ол да болур. Кесим да бегирек инновациялы материалла бла кюреширге сюе эдим.

Дагъыда бир сагъышым барды: ёсе келген тёлюге бу усталыкъны юсюнден билим бериу жаны бла абери ачаргъа. Шёндю бизни республикада кёп тюрлю кружокла, арала да бардыла. Мен да алагъа ушаш бир зат къураргъа сюе эдим.

– Инженерияны тамблагъы кюню къаллай боллукъ болур, сен аны юсюнден не сагъыш этесе?

– Шёндюгю дуния – индустрияны айнытыудан чыкъгъан кезиудю. Бизни кёз туурабызда жангы илму-техника революция бола турады. Тамблагъы кюнню инженериясы адамгъа жангы затланы женгил къураргъа себеплик этген компьютер технологияла эмда жалгъан интеллект бла байламлыды.

Бизде ишде «генеративный дизайн» деген сёз барды. Ол неди: инженер не зат этерге сюйгенин компьютер платформагъа билдиреди, ол а аны бир неда эки угъай, къадар тюрлюлерин ойлап, аланы жарашдырып санга кёргюзтеди.

Компьютер анализ кёп сфералада борчланы тамамларгъа болушурукъду. Программаланы, роботланы, жалгъан интеллектни магъаналары уллу боллукъду. 

Адам улу айный баргъан сагъатда анга салыннган борчла кёп, къыйын да бола барлыкъдыла. Алай эсе уа, компьютер системаланы болушдурмай амал жокъду. Аны себепли билим бериуню магъанасы дайым ёсюп барлыкъды. Бир игиси, бизде аны ангылайдыла, КъМКъУ-ну техника жаны бла онглары бек аламатдыла. Мен анда окъуп бошагъанлы алай кёп заман да болмайды, алай андан бери окъуна алгъа бек уллу атлам этилгенди. Жангы станокла, оборудование, компьютер программала… Инженерге юйретирча хар не да барды.

Бу усталыкъны алыргъа  сюйген жаш тёлюге уа айтырыгъым былайды: сюйюп, итинип, кёл салып окъумагъан адамгъа бир университет, бир устаз да билим бераллыкъ тюйюлдю. Адамны жашауун иги, женгил да этген, жангы затла къурагъан – билимди.