Мыйыны ишлетмесенг, ол «жукълап» башлайды

Не сейир, адам бир – бирде къарт болгъунчу окъуна, мыйысы уа «къартайып», жаш замандача ишлеялмай тохтайды. Ол алай нек болады? Терк сагъыш этерге, хар затны да бир эшитгенлей, ангыларгъа барыбыз да сюебиз, «энтта да бир къайтарчы» демегенлей ушакъ нёгеребизге. Башыбыз сагъатлача ишлер ючюн не зат этерге керекди? Аны юсюнден нейрохирург Чомартланы Арсен бла ушакъ этгенбиз. 

- Арсен, мыйы арыймыды, къарт боламыды?

- Болмай а! Темир окъуна эскилинеди. Алай адамны мыйысы сейир затды, ол не къадар кёп ишлесе, ол къадар жаш бола барады. Британлы алимле тинтиуле бардыргъандыла, ала ачыкъ кёргюзтгендиле:адамны мыйысы  алгъын айтылып тургъаныча, 60 жылдан угъай, 45 жылдан сора таркъая башлайды. Адамны  башында  мыйыны  табийгъат  запаслы  халда  къурайды.  Аны  клеткалары-нейронлары, адам тууулгъанлай  окъуна,  ёлюп  башлайдыла,  баям,  ары  дери  окъуна.  Жашауну  кезиуюнде  нейронла  бир  бирлери  бла  байламлыкъ  тохташдырып,  ишлеп  башларгъа  керекдиле.  Аланы артыкълары - ишлемей къалгъанлары - ёлюп кетедиле. Алай бла уа, 80 жылгъа жуукълашхан  адамны  мыйысыны  битеулю  ауурлугъуну  90-100  граммгъа  аз  болады.  Ол  генетика  бла  тохташдырылгъан  ишди.

-Да сора адам мыйысын не къадар  кёп  ишлете  эсе,  аны  мыйысыны клеткалары аллай бир кёпмю ёледиле?

-Хау.  Аллай  иш  адамны  не  тюрлю жыл санында да болады. Алай нерва  клеткаланы  жангыдан  къураладыла. Ол илмуда белгилиди. Бу арт жыллада Россейде, тыш къыраллада да сынаула бла тохташдырылгъаныча, жангы нейронла жашаууну битеу  узунунда  кеси  алларына  къуралгъанлай  турадыла.  Алайды  да,  жыл  сан  къаллай  бир болгъаны ол ишге чырмау тюйюлдю. Адам не тюрлю жыл санда  да  эсин,  акъылын,  оюм  этиуюн, тилин да тас этмей турургъа  боллукъду.  Адамны  ол  тюрлю онглары къарыусузлана башлансала  уа,  ол врачха барыргъа кеоекди. Бизде уа «къарт болгъанма, тюрленнгенме» деп къоядыла. Ол терсди.

-Илмугъа кёре, башыбыз бек иги не заманда ишлейди?

-Адамны жыйырмажыллыгъында. Алимле  1969  жылда  бардыргъан тинтиу кёргюзтгенди: адамны башында не къадар кёп информацияны  тутаргъа  къолундан келген  кезиую  жыйырмажыллыгъындады. Ол заманда хар инсан информацияны  бир  ненча  источниги  бла  ишлерге  къолундан  келеди.  Бошдан айтмайдыла: «Жыйырмажыллыгъынгда  акъылынг  жокъ  эсе,   бир  заманда  да  боллукъ  тюйюлдю», - деп.  Анга  илму  шагъатлыкъ  этеди.  Къыркъ – элли жыллыкъла  бу сёзню кертилигин кеслери башларындан сынайдыла.  Алагъа  кёп  заманны  - кечеле бла жукъламай ишлерге  къыйындан-къыйын  бола барады. Студентлеге уа къарачыгъыз: сессияны кезиуюнде эки – юч кече жукъламай окъуйдула. Болсада къыркъ – элли жыллылагъа сынаулары болушады. 

 -Бир-бир китаплада «адам  мыйысыны жаланда он  процентин  хайырланады», - деп жазылады. Ол кертимиди?

-Бу оюмну тюзлюгюне шагъатлыкъ этген тинтиуле жокъдула. Алай  биз мыйыбызны толусунлай хайырланмайбыз. Къарт болгъандан сора да адам жангы усталыкъ алаллыкъды, башха ишге кёчюп, анда бийик жетишимлеге да жеталлыкъды. Адам космос кибикди, не сейирлик компьютерни да озады.

- Японияда  пенсиячылагъа  деп  жарашдырылгъан  программагъа  кёре,  къартайгъан  адамлагъа  «судокула»  (кроссвордлагъа  ушагъан  затла)  хакъсыз  бериледиле.

-Кроссвордла хайырлыла болгъанларына  илму  мурдорда  алыкъа  бир  киши  да  шагъатлыкъ  эталмагъанды.  Алай  теория жаны бла алып къарагъанда,  акъыл  жаны  бла  тиричилик  –судокуму,  шахмат  оюмну,  китапланы  окъууму  Альцгеймерни  аурууну  эм  башхаланы  чыгъар  жаны  бла  къоркъууну иги да азайтадыла.

Айтама: сагъыш этерге, окъургъа, жангы затланы билирге итиннгенлей туругъуз! Ислам диннге кёре, хар муслийман жаны сау къадарда окъугъанлай турады, эллижыллыкъла окъуна университетлеге киредиле. Китапдан айырылмагъан адам, билимни излеген, анга къууаннган мыйысын тап формада сакълаугъа уллу къошумчулукъ этеди.

-Мыйыны  ишлеуюн  кючлендирген дарманла къоркъуусузламыдыла?

-Быллай  къоркъуу  барды:  мыйылары  къарыусуз  ишлеген  пациентлени  узакъ  болжалны  ичинде ноотропла бла бакъсала, аланы саулукъларына хата жетмеги эди деген къоркъуу барды. Бу  дарманланы  кёп  хайырланыу,  ичи  кюйген  атны  къамичи  бла  сюрюуге  ушайды.  Алай  ол  тюрлю  къоркъуу  тюз  болгъаны  шарт  тохташдырылмагъанды.  Битеулю  саулугъу  аман  болмагъан адам аллай дарманланы бир кере хайырланнганлыкъгъа, аны болуму осалгъа тюрленирик тюйюлдю,  алай  ноотропланы  кёп  заманны  ичинде  хайырланып турургъа уа жарамайды.

-Альцгеймерни аурууу нек чыгъады?

-Сылтаула генетикалыладыла. Алай,  «сыннган»  ген  болгъанлыкъгъа,  адам  аурумай  къалыргъа  да  боллукъду.  Генетика  программа  ишлериги  бла  ишлемей  къаллыгъы  уа  адамны  жашау халы къаллай болгъаны, интеллект  жаны  бла  тирилиги,  аны  чархында  къаллай  башха  ауруула болгъанлары эм башха затла  бла  да  байламлы  болады.  Альцгеймерни  аурууундан  къыйматлы  бакъгъан  дарман  а  алыкъа  жокъду. 

-Ауруу бла байламлы проблемала  чыгъа  башлагъанларын  къалай билирге боллукъду?

-Аллай шарт белгиле жокъдула.  Саулукълу  адамла  окъуна  унутуп къоядыла кеслерини бош умутларын окъуна. Кёп адамла бир  башха  мекямгъа,  отоугъа  нек  баргъанларын,  бир  кесек  замандан сора уа, не сюйгенин эсине тюшюре эсе уа, ол адамны акъылы ары дери бир къужур ишге  (стрессге)  жолукъгъаны  ючюн  ол  заманчыкъны  ичинде  бузулуракъ  болуп  тургъаныды.  Алай умутун ахырда унутуп къоя эсе уа, ол адамда Альцгеймерни ауруу  башланнганыны  белгисиди.