Мудах, жарыкъ да ауазлы назмучу

Малкъар назмучу, журналист Гайыланы Тамушну жашы Махти 1939 жылда Хасанияда туугъанды. Атасы Уллу Ата журт урушда жоюлгъанды. Сюргюнде Къыргъызстанда Наукат районда жашагъанды. Жете келгенлей, кирпич этген жерде урунуп башлагъанды. Ата журтха къайтханда уа, Машзаводда, къурулуш биригиулени бир къауумунда да уруннганды. КъМКъУ-ну орус-малкъар бёлюмюн бошагъанды. Хасанияда школда, республикалы радиода, «Заман» газетде да ишлегенди.

Махтини биринчи назму китабына - «Жерни ауанасы» (1995) - назмула бла «Ауазла» поэма киргендиле. Жумушакъ тышлы китапчыкъны къолунга алгъанлай окъуна, авторну чынтты лирик болгъанын ангылайса. Китап сезим, инсан философия лирикадан къуралады. Биринчи къауумгъа «Сен кетдинг», «Кёзлерингден къамайдыла кёзлерим», «Лахутиден», «Саугъа», «Сени терезе жарыгъынг» эм башхала киргендиле. Алада жаш адамны жюрегинде уяннган сюймеклик, ол туудургъан, таугъа чыгъаргъан, жерге кийирген да жюрек сезимлери ариу тенглешдириуле, метафорала сёз айбатлыкъ бла бериледиле.

Гайыланы Махтини бу жыйымдыкъгъа кирген инсан назмулары, аныча, атасыз ёсген сабийлени оюмларындан толудула. Не бек къыйналсала да, ала аталары аны ючюн жанларын берген Ата журтубузну артыкъ сюедиле. «Тилек», «Сен сейир аламатса», «Таулу бла тау», «Олду тилегим», «Атама сёзюм», «Атамы сакълай», «Ананы юсюнден къысха тизгинле», «Сында жазыу» деген чыгъармалада аны юсюнден айтылады.

Жашау сынау болгъан авторну философия лирикасы байды. Аны алайлыгъын «Акъыллыма деп…», «Мени къадарым», «Сагъышла», «Къадар бла ушагъым», «Жашау» деген эм башха назмулада кёрюрге боллукъду.

«Ауазла» поэма хорламны эллижыллыгъына аталады. Къуралыу халы, айтылыуу да башхалагъа ушамайды. Беш ауаз эшитиледи анда – тёртюсю къазауатдан: кими – жоюлгъан, кими – сакъат. Бешинчиси уа - атасы уруш аулагъындан къайтмай къалгъан жашчыкъныкъы.

Устаз, белгили журналист окъуучулагъа кесин терен сезимли лирикча танытханды. Ол шарт кёллендирген Махти 2001 жылда «Бюгюн» деген атлы жыйымдыгъын басмалагъанды. Аны «Ауазла» деген китабына уа иги кесек назму, эки поэма эм авторну кёчюрме поэмасы да киргендиле.

«Эллилерим» деген назмуда барады насыплы адам кече ортасында эл орамы бла… халжарда мал тауушла, юйде къагъанакъны эмчек эмгени, анасы жукълап тургъан баласыны башын сылагъаны – ма быллай ариу, мамыр суратла келедиле кёзюне.

Дагъыда бардыла китапда быллай жумушакъ, иги къууумлу назмула. «Сагъышла» дегенде кече къарангысында къайда эсе да кукук къычырады, Нарт-Уя сыртында таулу къош эсленеди, аяз къакъгъанда, чапыракъла, жолда баргъан адамгъа салам бере, шыбырдайдыла. Танг ата тебирегенде уа, жангы насып эшиклени къагъады, жолоучуланы чакъырады жол. Кюн чыгъады да, ол ай бла тюбешгенде, экисини саламларындан алам кенг да, жарыкъ да болады…Суратлау амалланы былай уста хайырлана билиу, айхайда, керти фахмуну ышаныды.

Уллу Ата журт уруш авторну тёлюсюнде кёплени жашауларын тюрлендиргенди. Андан къайтады Махти оюмларында атасыны аты бла бирге акъылында жашап тургъан уруш къазауатын: «Темир бёрк», «Урушну сабийлери», «Уруш жылланы тиширыулары» деген назмула аны юсюндендиле.

Жюрек такъырлыкъ туудургъан, эндиге дери башха чыгъармада мен тюбемеген жангылыкъ барды Махтини поэзиясында – «Атамы таныгъанла», «Узакъ жол» деген назмулада ол атасыны тенглери, аны да ёксюз эте, кете баргъанларына жарсыйды. Атасына аталгъан назмулары кёпдюле Махтини – «Атамы кюседим, изледим», «Атама сёзюм», «Атамы сакълай»…

Келмезликни аллына къаратхан умут жылыуун бир заманда да тас этмегени ахшы шартладан бириди жашауда, поэзияда да. Поэтни анасына аталгъан назмулары асламдыла: «Кимден да тюз», «Кюнюнг къара болгъан чакъда», «Кеченги ай жарытханда», «Ана къыйынын тартхан базман», «Кюн да бизни ючюн чыгъып», «Анама», «Тансыкълыкъ», «Орамны барадыла къатынла»… Аланы биринде лирика жигит кетген анасына ушагъан тиширыугъа тюбейди. Жётели, кекели, кёз жилтини, сёзю, жаулукъ къысыуу, аны оюулары, тамгъасы да, къол тышыны тамырлары да ушайдыла аны анасына. Тансыкълыгъын а алалмайды…

Гайы улуну Ата журтха сюймеклиги «Миллетиме алгъыш», «Халкъыма тилек», «Тилек», «Я Аллахым, тилейме», «Тешедиле Холамымы бел жигин», «Таулу бла тау» деген назмуларында бютюнда бек кёрюнюп турады. «Къадар бла ушагъым» деген назму  уа жазыуну бла адамны философия ушакъларындан къуралады.

– Ишлей тургъан ишинг къалыр,

Ёлюм сени келип алыр…– дейди къадар. Адам а:

 – Насыплыма, ишим къалса,

Жашым аны къолгъа алса… – деп жууаплайды.

Махтини лирика назмуларыны бир къауумуна жыр жазылгъанды: «Саугъа», «Шахар орамлада айлана», «Бек сюйгенинг бар эсе…», д.а.к. Поэт асламында кесини оюмларын, жашауда не ол, не бу болумгъа къарамын суратлайды.

Махтини энчи адамлагъа атагъан назмулары артыкъ жылыулудула. Кюйле да бардыла китапда. Аланы къайсы да, бютюнда юй адамы Нажабатха этилгенлери, кёлюнгю толтурадыла.

«Ёксюзле анасы» поэма къара сёз бла акъ сёз кезиуленип жазылгъанды. Аны баш жигити анады. Ол аны юлгюсюнде адамлыкъ сыналгъан жыллада жашауну ненча тюрлю бети болгъанын ачады.

Гайыланы Тамушну жашы Махти юй бийчеси Рахайланы Алийни къызы Нажабат бла жаш бла тёрт къыз ёсдюргенди. Жарсыугъа, Нажабат жашлай ауушханды. Сабийлени уа хар бири кеси жерин тапханды. Бюгюн Махтини жашауун туудукъла жарытадыла.

Бетинден жылы ышарыуу кетмеген, халаллыгъы тёгерегиндегилени къайсына да жетген, таза ниетли, къолу, жолу да хунерли адамды Махти. Хасанияда межгит ишленнгенде, аны анга салгъан къыйынын санар кибик тюйюлдю, бек къыйын жерлеринде кюрешгенди – аны бийик чукуйларын тизгенди.

Агъач усталыкъны билгени бла байламлы, ол мекямлада ишлегенле тилеп, элинде, шахарны бир къауум сабий садларында да керек затланы этгенди. Ол хатерли адам этген жумушуна хакъ излемегенин бюгюн кёпле айтадыла. Халкъыбызны эрттегили ариу тёрелерин эсде тута, изеугеча баргъанды билеклик этерге къоншуну арбазына.

Кёп жерледе ишлегенди Махти. Къайда да ол ариу ыз къойгъанды. Жашауну иги ишлери бла, ариу сезимли назмулары бла бай этгенди.