Ыранда

- Ай, антсыз болмагъын сен, къарайма да, къоярыкъ тюйюлсе. Къадалгъанса хапар айт деп, онгуму алгъанса, алай эсе, сёзюме тынгыла. Кёп жыл мындан алда, сенича, жаш заманымды. Къарыуум билеклериме сыйынмай, алай. Кючюмю къайда, къалай сынайым деген заманымды. Адамны жашауунда болады аллай бир кезиую. Ючеулен болуп тау жайлыкълада къойла кютебиз. Экеулен малла бла, бирибиз а – къошда. Къошда къалгъан ашха-суугъа къарайды, тёгерек-башны сакълайды.

Бир жол къошда беш-алты къычырым кенгирекде, къойланы кюте тургъаныбызлай, болгъанны къарангы туман басып, сакъ жаууп тебирейди. Маллагъа жанлы зараны жетер дейбиз да, бёрю да аллай заманда чабаргъа бютюнда ёч болуучуду, малланы къошха сюребиз.

Сакъ болургъа да кюрешген эдик, болсада ууакъ аякълыланы бир къаууму жетмей къайтабыз. Экинчи кюн танг белги бергенлей, мен аланы излерге чыгъама.

Къолума къауал алама да, жолгъа тебирейме. Эки парийибиз бар эдиле Жетер бла Тутар деп, ала да ызымдан келедиле. Таулада ары дери да айлана тургъанма, аланы ариулукъларындан таялмай, кёзюмю алмайма аладан. Аны ючюн айта болурла: «Тауладан ариу жаланда таула».  Нарт сёз да эсиме тюше, тёгерек-башха тюрслеп къарайма. Къойланы уа эслеялмайма. Кюн ортагъа бир къаягъа жетеме. Къаягъа угъай, къалагъа окъуна ушайды.

Анга къарай кетдим да, башына жете баргъан жеринде ыран эследим. Аны бир жанында къаланнган ташла кёрдюм. Бу бийикликде уа, ким юй-журт, къош ишлеген болур деп, сейирге къалдым.

Ары ёрлер акъыл этдим. Атам айтыучу эди: «Эки бармагъынг бла санларынгы тарталмасанг, къаягъа кире турма», - деп. Ол да эсиме тюшдю. Тюз алай эталмасам да, эркин ёрлеп барама. Ыраннга жетерге бираз къалгъанда, баш жаны бери аума болады. Алайда олтуруп бираз солуйма. Ёрлеген жериме къарасам, бек бийик кёрюнеди.

Энди андан ары уа къалай чыгъайым деп тургъанымлай, атлаууч халда къая жарылгъанына урулуп тургъан агъач чюйлени эследим. Тийикпкёреме. Эмен агъачха ушайдыла. Алыкъа къатыдыла. Алагъа илине, башына чыгъама. Андан бери кёп жыл озгъанды. Ол кюн эсиме тюшсе, бюгюн да бутларым къалтырайдыла. Ол къыйын жерге нек ёрлеген болур эдим. Жыгъылып бир затыма хата этсем, мени излей ары ким келлик эди.

Алай, жашлыкъ хорлап, ёрлеп барама. Чюйден чюйге тартыла, къыйналсам да ыраннга чыкъдым. Ал жаны ариу къыртыш. Былай бир арбаз тенгли бир болур къаягъа тирелген жанында уа дорбунну эследим. Аны бир жартысы ташла бла къаланыпды. Тюбюнден къарап кёргеним олду.

Терезеси жокъду. Ичине киреме. Къарангыды. Бираз кёзлерим юйреннгенден сора анда болгъан затланы эслей башладым. Узунлугъу - беш, энине уа тёрт атлам чакълы отоу. Эшикден киргенлей, сол жанында ташдан къаланып от жагъа. Анда артыкъ уллу болмагъан, кёп болса, челек суу сыйыннган багъыр чоюнчукъ. Берлакъда уа уллу таш. Аны юсюнде эследим эки чёмюч бла тёрт-беш агъач къашыкъ. Отоуну теренирегинде уа къара жамычы жайылып тургъан тапчанны эследим. Къабыргъада дагъыда бир жамычы бла къама тагъылыпдыла. Къаманы къолума алдым. Сабы сюекден. Сюексап къамала дейдиле аллайлагъа.

Бираз къарадым да суууруп къынындан чыгъардым. Узунлугъу эки къарыш болур. Темири алыкъа тот этмей турады. Тапчаннга олтуруп, къамагъа бир иги къарайым деп алайгъа барып, жамычыны ёрге алсам – анда уа адам сюекле. Аланы кёргенде, бираз абызырагъан да этдим.

Бираздан эс жыяма: «Ай, хомух а, жанынг чыгъып къала эди да. Аллай бир къоркъурукъ болуп, не затынга чыгъа эдинг? Не уа сюек адам ёлтюрюп къачан кёргенсе?» - дей, кеси кесиме кёл этдиреме. Жууугъуракъ барып иги къарасам, анда экеуленни сюеклери. Биринчиси экинчисинден узунуракъ эдиле. Мен нек эсе да бирле къызны, узунуракъла уа жашныкъы сундум. Ким биледи, ала не заманны адамлары болур эдиле. Къачан жашагъандыла мында. Бери да не къыйынлыкъдан къачып келгендиле? Ахырлары къалай бла бошалды?

Ахыр соруугъа жууап излемесем да боллукъ эди. Ахырлары къалай болгъанлары кёрюнюп тура эди. Терен сагъышлы болуп бираз турдум. Тышына чыгъып къаядан энишге къарадым. Итле кетмей, тюбюнде сакълап тура эдиле.

Ыранны къалгъан жерлерин тинте, ачыкъ эжеринде, бийиклиги эки къулач болур эди, тёртгюл ташны кёрдюм. Къатына жете башлагъанымда, андан эки-юч къанатлы учдула. Быланы мында уялары болур деп къарасам, ташны башында адам къол бла ишлеген чунгур кёрдюм. Ичи суудан толуп. Къанатлыла уа андан иче.

Аны ол адамла ишлеген болур эдиле. Аш-азыкъ этгенде, къол-бет жуугъанда, ары жыйылгъан суудан алгъандыла.

Ыраннга башындан неда жанларында тюшерча онг жокъду. Ызыма жаланда миннген жерим бла къайтыргъа керекме. Аны да тохташдырдым. Сора дорбуннга кирип, къаманы жерине такъдым. Эки жамычы бла да сюеклени юслерин жапдым. Ташла жыйып, дорбунну аллын къаладым. Къурандан билген дууаларымы окъудум. Ызы бла энишге тюшер къайгъыгъа кирдим.

Онг къолума жютюрек таш алдым да, тюше баргъаным сайын, агъач чюйлени сындыра бардым. Башына чыгъа туруп да тынч тюйюл эди. Энишге тюшген андан да къыйын эди. Аллахны ахшылыгъындан, абериме хата этмей, тик къаядан тюшдюм, къошха да жыйышдым. Ол кюн болгъан ишни бюгюннге дери бир жерде сагъынмадым. Биринчи болуп санга айтдым.