Халкъыны юлгюсюнде ёхтекмдикге, ниет тазалыкъгъа махтау салгъанды

Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу, РФ-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Гуртуланы Элдар 1935 жылда 2-чи июньда Нальчикде белгили поэт Гуртуланы Бертни юйюрюнде туугъанды. Артда ала ата-бабалары жашап кетген Акъ-Суугъа кёчгендиле. Элдар эсли сабий болгъанды – бешжыллыгъында окъургъа. жазаргъа юйреннгенди. Атасыны уллу библиотекасында болгъан китапланы, баям, барын да окъуп чыгъарыкъ болур эди, уруш къыйынлыгъы жетмесе.

Ол «Одиссейни къайтырын сакълай» деген повестинде кеси жазгъанча, душман Нальчикге киргенде, ол быллай китаплары болгъанланы къара чёпге салады деп, къоншу тиширыу аман хапар келтиргенде, Уста, Жаболаны Тауланны къызы, бек абызырагъанды. Ол, аланы уллу байлыкъгъа санагъан баш иесини аллында терс болурма деп, алай а сабийлерине къоркъуп, аланы отха атханды. Китапланы асламысын андан хатасыз чыгъарыргъа къоншу къыз болушханды. Аны хайырындан ала артда кеслерини эски жерлерине – тапкаларына къайтхандыла. Одиссейни юсюнден китап да ол отдан сау чыкъгъанладан эди. Аны жигитин сакълагъанча, сакълагъандыла сабийлери уруш аулакъларында айланнган Бертни.

Элдар, жыл саны жетип, школгъа хазырланганлыкъгъа, устазла урушха кетип эдиле да, окъууну арсарсыз башлар онг болмагъанды. Бир кесекден а таматала – аппа, ынна да ийнакъ этип ёсдюрген сабийлеге, аланы кеслерине да узакъ жол чыкъгъанды. Насыпха, отпускагъа келип тургъан Берт юйюрю бла болгъанды. Ала Узбекистанны бла Къыргъызстанны арасында Ош областьда Къарасуу районну Киров атлы колхозуна тюшген эдиле. Анда Берт школда ишлеп башлагъанды. Артда аны билимин кёрюп, районогъа, жарыкъландырыу министерствогъа да алгъандыла. Элдар а къыргъыз жеринде, юзбекден толу элде Аппайланы Хадисни бла Фатиматны къолларында малкъар тилде окъугъанды. Ала элтген эдиле ары окъуу китапланы бир къауумун.

Юйюр бир кесекден Киршёлк деген элге кёчгенди. Не къыйын заман болса да, сабий сабийлигин этеди. Эльдар былай эсгереди: «Алай ахырзаман иссиликде арыкъ сууунда жуууннган, мароко терекни къагъып, аны марокосундан тойгъунчу ашагъан да аз насып тюйюл эди. Салкъын ингирледе уа уруш кинолагъа бара эдик...»

Элде жети классны бошап, Элдар Фрунзеде медицина училещеге киргенди. Аны бошагъанлай, аны Тянь-Шань областьха ийгендиле. Анда Гурту улу область санэпидстанцияда эпидемиолог болуп жыл чакълы ишлегенди. «Биринчи литература «жигитлериме» да анда тюбегенме. Аланы юслеринден артда, туугъан журтха къайтхандан сора, мен бир талай хапар жазгъан эдим», – деп эсгереди Элдар.

Кёчгюнчюлеге ата журтларына къайтыргъа эркинлик берилгенин да ол анда, Тянь-Шань таулада, Къытай чегинде, Торугъарт деген ауушда эшитгенди. Айхай да, къайсы таулуну да жашауунда ол бек белгили, багъалы, къууанчлы да заман болуп къалгъанды. Малкъар халкъны асламысы 1957 жылда жаз башына кеси эллерине къайтхандыла.

Мында Элдар эки жылны Тырныауузну медсанчастында санитар врачны орунбасары болуп ишлегенди. Ол аны сайлау этген, адабиятха жол ызлагъан заманы болгъанды. Артда ол «Къызылкъанат тангларым» деген романын, «Желли къолну отлары» деген повестин, «Мукуланский маршрут» деген киносценарийин да жашаууну ол кезиуюне атап жазгъанды.

Гуртуланы Элдар1959 жылда Нальчикге къайтып, Къабарты-малкъар къырал университетни тарых-филология факультетинде кирип, ишге уа Къабарты-Малкъар къырал китап басмада кичи редакторну къуллугъунда тохтагъанды. Аны биринчи хапарлары газетледе, «Шуёхлукъ» альманахда басмаланып башлагъандыла.

Биринчи китабы уа «Тенглерим» деген аты бла 1962 жылда чыкъгъанды басмадан. Ары беш хапар киргенди. Ол китап окъуучуну бла авторну араларын ариу ангылашыулу тили бла, жаш жигитлени умутлу жолларын суратлау бла байлагъанды.

1968 жылда Гурту улун радиогъа баш редактор этип чакъыргъанларында, ол дагъыда юч китапны автору эди. «Азретни къууанч кюню» хапарладан, новеллаладан, сабийлеге жазылгъан чыгъармаладан къуралгъанды. Биринчи китапны бла аны арасы жаланда юч жыл болгъанлыкъгъа, жазыучуну хунери къалай ёсгенин эслерчады.

Китапны атын жюрютген хапарны баш жигити Азрет музыкантды. Ол урушха дери Ленинградда консерваторияда окъугъанды. Фашистлени къолларына тюшгенде, ышанмай, ала анга ойна деп буйрукъ бергендиле. Ол Людвиг ван Бетховенни «Ай сонатасын» сокъгъан сагъатда, шахаргъа къызыл аскерни танклары киредиле… Бу затланы Азрет окъуучусу башда айтылгъан сонатаны сокъгъанында эсгереди.

Бу китапха кирген башха хапарла да магъана жаны бла, къуралыулары бла да эсде къаладыла. Алай а новеллала деп берилген «Акъ телефон» бла «Шайтан арба» ол жанргъа келишмейдиле, ала кюлкюлю хапарладыла. Была авторну ол жаны бла керти да уллу хунерин алдан чертип турадыла. Ол алай болгъанына авторну Москвада чыкъгъан «Белый телефон», «Приключения Хаджи-Абрека», «Точь-в-точь как в жизни», бизде басмаланнган «Мёлекледе кьонакьда», деген китаплары да шагъатдыла.

Хапар жанрда жазыу энчи хунер излейди. Къысха хапарла, новелла, суратлау очеркле да, прозаны къысха тюрлюсю болуп келселе да, элтген магъаналарын а уллу чыгъармаладан кем этмезге керекдиле. Ол жууаплылыкъны унутмай, жазыучу бу тюрлю жанрны тасхаларына тюшюнюп ишлейди. Ол затха шагъатлыкъгъа аны «Къарт эшекни къадары», «Къобузчу Марзият», «Ол къыш кече», «Уку сарнагъан кече», «Ахыр тилек», «Кёпню кёрген къарагъач»… дегенча жюрекни жангыртхан, оюмланы тазалагъан терен магъаналы хапарланы келтирирге боллукъду.

Повесть жаны бла да бай жазыучуладанды Элдар. Аны биринчи повести «Ёр жол» деген аты бла 1968 жылда чыкъгъанды. Ол уруш аллы жыллада таулагъа къаячыла болуп келген къонакъ жашла артда бери сауут бла киргенлерини юслеринденди. Ызы бла ол башха повестьлерин жазгъанды: «Чум терекле», «Акъ къарда къузгъун къанаты», «Одиссейни къайтырын сакълай», «Желли къолну отлары», «Къош да, бара-бара, тюзеледи», «Темирбаш», «Чум терекле» эм башхала

Элдарны окъуучула сюйген эки романы барды: «Къызылкъанат тангларым», «Шамсудин къаласы». Биринчиси совет заманда жашлыкъны юсюнден, экинчиси – терен тарыхлы.

Гурту улуну сабийлеге атап жазгъан чыгъармалары да кёпдюле. Ала ол сабий дуниясын иги билгенине шагъатлыкъ этедиле. Сабийлеге деп, ана тилибизде «Нюр» журнал ачылгъанда, анга таматагъа Гурту улун айыргъанлары да ол себепден эди. Жазыучуну ол жаны бла уллу къыйынын, аны бла бирге бизни сёз искусствобузгъа келген жангылыкъны унутургъа жарамаз. Ол бу къуллукъда оналты жыл, жууаплы секретарь болуп да бир къауум жыл ишлегенди.

Сабийлеге аталып, журналны бетлеринде чыкъгъан акъ сёзню, къара сёзню да жыйышдырып, жазыучу эки антология чыгъаргъанды: Нюр китабы (1994 ж.) бла «Сабийлеге хапарла китабы» (1995 ж.).

Быланы барысында да автор, азаплыкъ сынаса да, урунууда, билим алыуда, культурада, бийик искусствода да бийик жетишимле этген халкъыны юлгюсюнде адамгъа бла аны жюрек кючюне, ёхтемликге, ниет тазалыкъгъа, адежликге махтау салады.

Гуртуланы Элдар республикабызда, ызы бла Москвада эки кере чыкъгъан, орус, немис, тюрк тиллеге да кёчюрюлген «Хасанны китапчыгъы» деген повести ючюн «Битеусоюз конкурсну саугъасыны лауреаты» деген атха тийишли болгъанды. «Къая жашы – къаячы» деген китабы Битеусоюз адабият конкурсну дипломуна алдыргъанды иесине. «Къызылкъанат тангларым» деген романы Николай Островский атлы адабият конкурсну сыйлы дипломун бердиргенди. «Ай байракълы къоншубузда» деген китабы ючюн а ол «Россейни Журналистлерини союзуну лауреаты» деген атха да тийишли болгъанды.

Жазыучу жашау жолун 2020 жылда  тауусханды.