ЮЧГЮЛ НАЗМУЛАНЫ УСТАСЫ

Малкъар поэт Байзуллаланы Локъманны жашы Алий 1939 жылда 20-чы мартда Гирхожанда туугъанды. КъМКъУ-ну филология факультетинде, ызы бла Москвада Горький атлы адабият институтда окъугъанды. Тырныаууз шахарда шахтада, малкъар газетде, республикалы радиода, телевиденияда, «Нюр» журналда да ишлегенди.

 «Къаяла» атлы назму жыйымдыгъы уа 1971 жылда чыкъгъанды. Кесгин назмула, башхаланы къатламагъан сыфатла, оюмла: «Къаяла булут башлыкъ къысып», «Бетинг жашаууму къыйырындан чыкъгъанында…», «Алтын булут алтын жауун къуйса да…», «Къаракъайын сютюн тёкгенди шош арбазлагъа»…

Ары кирген назмуланы суратлау– магъана жанларын алып къарасакъ, жаш назмучу жетишимлиди. Къанатлы сёзю кимге, неге жораланса да – Ата журтха, сюймекликге, жулдузлагъа – кёзбаусузду, ачыкъды.

Жазыучуну тил байлыгъы бла бирге жюрек кюйюне эс бурмай къояргъа онг жокъду. Къыйын къадары кёзге кёрюнюп, кёрюнмей турса да, окъуучула олсагъат ангылагъан эдиле аны жюреги, уллу поэтлени жюреклерича, кюрешден толгъанын. Ачый билмеген назму жазамыды?

Алийни «Узакъ аулакъ» китабында «Ючлю жоралау» деп, бир аламат назмусу барды: Ата журтха, анагъа, сюйгенине – поэтни юч бийигине, адам улуну да юч Гъаршына аталгъан. Журту – «назмучуну жарыкъ тюшю», анасы – «мудах тюшю», сюйгени уа – «ырахын тюшю». Поэтни кёлю тынгысызды – жаланда Ата журтду ышаннганы. башха насыб а – болжаллы.

Автор, кёчгюнчюлюк къыйынлыгъын, ёксюзлюкню, ачлыкъны, жаланнгачлыкъны да сынагъанды. Андан жазады шургулу тизгинле:

…Анам узакъ къалып, мен жилядым бауда.

Анасызлай болуп турдум, анам сауда.

Къартдан ёле турсам да мен, ёлмез

Сабийлигим кёрген палах, кетмез.

Жюрегими мюйюшюнде

Жашчыкъ жиляйды тюшюнде –

Мудах, сарыбашчыкъ,

Рахын, зыккыл жашчыкъ…

Адам кёп затны унутады. Бек ачыгъанын а – угъай.

Аны жапсаргъан жаланда бир оюм барды: дунияда хар зат да болгъанды анга дери: къууанч, жарсыу, къыйынлыкъ, махтау, игилик, аманлакъ, ариулукъ, эришилик, уллулукъ, гитчелик да… Андан сора да боллукъду.

«Жулдуз сюрюуле» эм «Жаннган жулдузла» деп эки китабы барды. Ол кюнню, айны, жулдузланы юсюнден кёп жазгъанды. Бирде, поэтни ёз жагъасы кибик, жууукъдула ала, бирде, къол, умут да жетмезча, бийик.

 «Жети» деген сёз жюрюйдю назмулада. Анга поэт энчи магъана салады. Халкъ чыгъармачылыкъда да алайды: жерни жети къатысы, кёкню жети къатысы, «Жети кере ёнчелемей кесме», «Жетегейле жети айланмай, танг атмаз»… Нек? Бусагъатда астрономиядан алимлени айтханларына кёре, кёкде кёрюнюп тургъан жети планета, Жетегейледе, Чёмючледе да жетишер жулдуз барды. Баям, бизни ата-бабаларыбыз ол жаны бла билимли болур эдиле – ол санны ажайыплыгъына ийнаннгандыла.

Ол фантазиялы жолда баргъан поэт жангыз эсе да, жол къыйынлыгъы, женгиллиги, къууанчы, жарсыуу да жетеуленнге жюкдюле. Ол а атлайды, кёкге минг жылла алгъача чыкъгъан жулдузлагъа, айгъа къарай, алагъа жыр тагъа.

Ала – табийгъат ариулугъу, къыз бла жашны сюймекликлерини шагъатлары, къойчу къошну, мамыр элни, мудах адамны, тойчуну да бетлерин бирча жарытханла.

Жашау адамны ёлюмю бла бошалмагъаныны философиясы жашайды Алийни назмуларында. «Жер баллада» дегенде автор, адам ёлсе да, жерде битеу ол сынагъан, ол билген затла – тарла, къарла, къая башлада кёгерген хансла, ойнагъан жашчыкъла…къаллыкъдыла дейди. Алгъынча барлыкъдыла аскерчиле парадда, уруш болса уа, окоплада солурукъдула солдатла.

Махтаулукъ, жигитлик, адамны «аламны жарытхан ниети» – бети, уруш, жауун да… къалырла. Кетгенлени къууандыра, жарсыта билгенча, ала келликлеге да къучакъ керирле дей, поэт ызында, сюймеклик айланнган дунияда къаллыкълагъа махтау, алгъыш сёзюн айтады, кёл этдиреди.

«Адамлыкъ» назмуну лирика жигити, жер юсюнде тюрлю-тюрлю сыфатлагъа кире айланады. Тау суулача, тёшден энишге айланады, алай «ташлагъа абынады». «Къушлача», тау башлагъа чыгъады, алай тёппесин айгъа жетдиреди. «Кёллеча», айны, жулдузну да жутады, алай кюн аны къурутуп къояды. «Кийикча», тауда, агъачда жюрюйдю, алай уучудан сескенип тохтайды. Алай эте келип, адам сыфатына къайтады. Автор бу назмуда инсан излегенден тоймайды, жашау чархын бургъан да аны сейирсине, сукълана билгениди деп аны айтады.

Алий кёп жылланы ичинде назмуну къуралыу тюрлюлерин тинтип, малкъар поэзияны онгларын кенгерте баргъанды. Жангы ызла, жангы жолла ача, тёре болуп къалгъан силлабо-тоникалы тёрт тизгинни гыллыуларын тюрлю-тюрлю тизип, сынагъанды. Москвада Адабият институтда окъугъан заманындан башлап дуния поэзияны къуралыу формаларын тинтип, малкъар назмучулукъну да алагъа тийишли даражагъа чыгъарыргъа итиннгенди.

Алда сагъынылгъан «Узакъ аулакъ» атлы китапха окъуучула «Ючгюл назмула» деп атагъандыла. Ала, хар эки тизгинден жик санлары азая, ол тюрлю форма бла къураладыла. Алай макъамлары макъамлай къалады, къуралыу халлары да бир тюрлю бир къошумчулукъ излетмейди.

Сабийликни жели урду –

Эки кёзюм тузлу болду.

Аны ючюн мында, –

Тымсыз аулакълада, –

Мен – кюз чапракъ.

Узакъ аулакъ –

Артда,

Алда.

Ол сонет формаланы да жазып кёргенди тюрлюлерин. Тил байлыгъыбызны тап хайырлана билгени себепли, Алийни этген сынамларыны хайырындан кепге урулгъан назмула жаратылгъандыла.

Алий къара сёз бла да жазгъанды. «Сюргюн» жыйымдыкъгъа кирген «Къара ийнек» хапары психология теренлиги, сезим жаланлыгъы бла жюрегинге илинип къалады. Ол жашчыкъны атындан барады. Азиягъа кёчюрюлген, апчыгъан, жунчугъан халкъны бир келечиси, къарт Салимгерий, бу уллу артыкълыкъны сылтауун ангыламай, уллу азап чегеди. Жалгъан дау бла тутулгъан жангыз жашыны жарсыуу да анга къошулуп, ол ауур жюкню элтирге кюч– къарыу излейди, ачыуундан этмез затларын этеди. Аны жаланда биргесине ийнек кютген къоншу жашчыкъ ангылайды.

«Ёлмезхан» деген хапарда айтады. Сталин ёлген кюн бир къазах элде саны болмагъан миллетле, ол хапаргъа къалай тюбегенлери суратланады. Ёлмезхан – хапарны баш жигити, жюзден атлагъан жашаулу тиширыу былай кесамат этеди: «Игилик да, аманлыкъ да этмеген адам бир кере тууады, бир кере ёледи. Иги адам а ёлмейди. Аты жырда, таурухда къалады. Жарсыугъа, аллай адам мингден бири болады… Бу ёлген фыргъауун кибиклени уа бир кере Аллах ёлтюреди, экинчи кере уа – халкъ…»

Эки жашаулу тиширыу ушакъ эте олтурадыла узакъ сюргюнде. Алада аллай бир жылыу, аллай бир тазалыкъ барды, жашчыкъ, алагъа тынгылай, ангылайды: заман нени да элтеди, быллай шартланы уа угъай.

 «Акъ булутчукъ» эм «Суу тирмен» деген хапарла сюргюн жолларында сабий да, уллу адамча, кесини инсанлыгъын кюреш бла тохташдыргъанын кёргюзтедиле.

Дагъыда Алий малкъар адабиятда биринчи болуп, «Жулдуз мухажирле», «Кимни арбасына минсенг» деген илму-фантастикалы повестьле жазгъанды.

Къалам къарындашыбыз Байзулла башхалагъа ушамагъан энчи сёзю, энчи ызы болгъан поэт, жазыучу эди. Жолу ныхытлы, чыгъаналы бола келген эсе да, магъаналы эди. Жашауу, этген иши да – ариу, адамлыгъы жарытып. Ол дуниясын 2011 жылда 3-чю мартда алышханды.