Сабийлигибизни къууанчы – жомакъла

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы  фольклор хазналарында жомакъла халкъ артыкъда бек сюйген жанрладан бириди. Къарачай-малкъар жомакъланы жыйыу эмда басмалау къачан башланнганыны эмда ол иш къалай къуралгъаныны юсюнден алим къызыбыз Хаджиланы Танзиляны статьясын басмалайбыз.

Къарачай-малкъар жомакъла биринчи кере жазылып эмда басмаланып 19-чу ёмюрде башланнгандыла. Москвада, Санкт-Петербургда эмда Кавказда чыкъгъан журналлада, газетледе бла жыйымдыкълада Н.П.Тульчитнский, А.Алейников, Е.Баранов, Г.Малявин, Е.Захаревич, В.Желиховская, И.Иляков, И.Соловьев, М.Ермоленко эмда башха авторла малкъарлыланы бла къарачайлыланы тюрлю-тюрлю фольклор жанрлары бла бирге жомакъларын да басмалап тургъандыла.

Къарачай-малкъар жомакъланы жыйыу эмда басмалау бла кюрешген оруслу эмда тыш къыраллы авторланы араларында Е.Баранов энчи жерни алады. Кавказны жер-жерлерини бла миллетлерини юслеринден материалланы жыйымдыгъыны малкъар жомакълагъа жораланнган 23-чю чыгъыуунда ол тогъуз жомакъны басмалагъанды. Аланы башхаладан энчиликлери илму магъаналарындады.

Баранов ол жомакъланы хар бирине эсгертиуле жазып, малкъар жомакълада тюбеген эмегенлени, къуртханы, обурну, суу анасыны эм башхаланы сыфатларын ачыкълагъан, аланы энчиликлерин да кёргюзтген шартланы да чертип, толу ангылаула этгенди.

Бу жыйымдыкъда Е.Баранов малкъар жомакъланы дагъыда эки кере басмалагъанды – 32-чи, 34-чю чыгъыуларында. Къарачайлыланы бла малкъарлыланы бир къауум жомакъларын бла таурухларын ол дагъыда кесини «Легенды Кавказа» (Дондагъы Ростов, 1913ж.), «Певец гор и другие легенды Кавказа» , «Сказки кавказских горцев» (Москва, 1913 ж.) деген жыйымдыкъларында да басмалагъанды. «Иналукъ и лесная волшебница» деген малкъар жомакъны уа ол энчи китапчыкъ этип чыгъаргъады (Москва, 1914 ж.).

Андан сора да, Е.Баранов кёп жылланы ичинде Кавказны эмда Россейни журналларында бла газетлеринде («Вокруг света», Терские ведомсомти», «Пятигорское эхо», «Кавказский край», «Черноморское побережье» эм башхала) къарачай-малкъар жомакъланы, таурухланы бла айтыуланы басмалап тургъанды.

Н.Тульчинскийни «Терский сборник» жыйымдыкъда чыкъгъан «Поэмы, легенды, песни, сказки и пословицы горских татар» деген белгили публикациясында  (1903 ж.), автор кеси айтханча, Холамда жазылып алыннган юч жомакъ киргенди. Аладан экиси – «Преданность холопа и неблагодарность царевича» эмда  «Торжество добродетели и наказанное зло» - революциягъа дери басмаланнган жомакъланы араларында аз тюбегенлеге эмда энчи магъананы тутханлагъа саналадыла.

Венгрли алим В.Прёле 1909 жылда, андан сора 1914 жылда  «Keleti Szemele» журналда Къарачайда бла Малкъарда жазып алгъан 17 жомакъны басмалагъанды. Аланы энчиликлери недеди десегиз, революциягъа дери чыкъгъан жомакъланы араларында къарачай-малкъар тилде жаланда была басмаланнгандыла. Аны себепли фольклор бла, тил бла эмда бизни ниет байлыгъыбыз бла кюрешген алимлеге илму жаны бла бек магъаналыдыла.

Къарачай-Малкъар жомакъланы биринчи жыйымдыгъы 1940 жылда чыкъгъанды («Къарачай фольклор». Микоян шахар). Аны жарашдыргъанла Лайпанланы Х.О. бла Дудаланы М.А.  анга Къарачайда жайылгъан жомакъланы, таурухланы бла айтыуланы бек иги эмда магъаналы тюрлюлерин къошхандыла.

1957 жылда Фрунзеде чыкъгъан «Карачаевские и балкарские народные сказки» деген жыйымдыкъ болмаса, жарсыугъа, малкъарлыланы бла къарачайлыланы кёчгюнчюлюк жылларында (1943-1957) фольклорларын жыйыу эмда басмалау жаны бла бир тюрлю иш бардырылмагъанды. Ол жыйымдыкъны жарашдыргъан Лайпанланы Х. анда 27 жомакъны орус тилге кёчюрюп, алай басмалагъанды. Бу  жыйымдыкъ къарачай-малкъар жомакъланы орус тилде чыкъгъан биринчи китабыды.

Къарачайлыланы бла малкъарлыланы фольклор материалларын жыйыу жаны бла иш 1957 жылда жангыдан башланнган эди. Къабарты-Малкъарны илму-излем институтунда ишлегенле жыйгъан жомакъланы жыйышдырып, эки томлу китап хазырлагъан эдиле. Аны биринчи томун («Малкъар халкъ жомакъла, нарт сёзле, элберле») Сотталаны Адильгерий 1959 жылда, экинчи томун а (Малкъар халкъ жомакъла») Отарланы Саид 1963 жылда жарашдырып, Нальчкде чыгъаргъан эдиле.

Къарачайда уа, 60-чы жылладан башлап алимле,  Ортабайланы Римма, Гочияланы Софья эмда Сюйюнчланы Ханафий къарачай-малкъар жомакъланы жыйыу эмда басмалау жаны бла бек уллу иш бардыргъандыла. 1963 жылда ала  «Къарачай халкъ таурухла» деген китапны чыгъаргъандыла.  Анда бир ненча жомакъ 1940 жылда чыгъарылгъан «Къарачай фольклор» деген китапдан алыннган эселе да, къалгъанлары биринчи кере басмаланнгандыла.

 Китапны илму магъанасы уллуду. Нек дегенде ол къарачайлыланы бла малкъарлыланы жомакъларыны хар бирине да энчи эсгертиуле берилип чыгъарылгъан биринчи китапды.

 Нарт таурухланы, новеллаланы бла жомакъланы «Къарачай-малкъар фольклор» деген жыйымдыгъыны (Черкесск, 1987 ж.) магъанасы уа къарачай-малкъар фольклорну басмалау ишде айтып айталмазча уллуду. Китапны жарашдыргъан Ортабайланы Римма, бу жыйымдыкъгъа 1958-1986 жыллада Къарачай-Черкесде илму-излем институтну фольклор экспедициялары жыйгъан 83 жомакъны къошханды. Китапны ахырында берилген эсгертиулерине кёре, жомакъланы кёбюсюн ол кеси жазып алгъанды.

Сабийлеге жораланнган «Жетегейли жети жулдуз» деген жыйымдыгъында да (Черкесск, 1985) Ортабайланы Римма къарачай-малкъар жомакъланы бир къауумун басмалагъанды.

1971 жылда «Детская литература» китап басмада орус тилде «Балкарские и карачаевские сказки» деген жыйымдыкъ чыкъгъанды. Аны Алийланы А.И. бла Холаланы А.З. жарашдыргъан эдиле. Бу эыйымдыкъ къарачай-малкъар жомакъланы мурдорунда къуралгъанды. Китапны ал сёзюн Къулийланы Къайсын жазгъанды. Бу иш эссе формада жазылгъанлыкъгъа, ол къарачай-малкъар фольклорну илму жаны бла  биринчи жазылгъан ишлеринден бириди дерге боллукъбуз.

Къайсын бу гитче ал сёзюнде бек ариу, шатыкъ тилде жомакъгъа улу сый да, хурмет да береди. Жаланда ол кеси айта билгенча аламат алгъышлайды таулуланы жомакъларын. Поэт, жомакъ къурау эмда жомакъ айта билген адамлагъа уллу ыспас этип, таулу жомакъланы къуралыу эмда айтылыу шартларын ачыкълайды. Жомакъны халкъны буруннгу жашауунда энчилигин эмда магъанасын кёргюзтеди.

Къарачайлыланы бла малкъарлыланы жомакъларыны бир къаууму орус тилде «Сказки четырёх братьев» (Ставрополь, 1965), «Чёрный орёл» (Москва, 1981), «Чудо яблоко» (Ставрополь, 1983), «Сказки народов Карачаево-Черкесии» (Черкесск, 1992) китаплада басмаланнгандыла.

Революциягъа дери тюрлю-тюрлю журналлада, газетледе, китап жыйымдыкълада басмаланнган кёп жомакъланы фольклорист-кавказовед  Алийланы А.И. «Карачаево-балкарский фольклор в дореволюционных записях и публикациях» деген китабына тюз да жазылгъанларыча къошханды. Бу китапны хайыры бек уллуду. Нек дегенде 19-чу ёмюрню ортасындан башлап,  аны ызындан келген жюзжыллыкъны, 20-чы жылларына дери басмаланнган фольклор текстлени, ол санда жомакъланы да, жаланда алимлеге угъай, кёп адамлагъа окъургъа онг чыкъгъанды.

1996 жылда «Къарачай-малкъар фольклор. Хрестоматия» дегоен китап чыкъгъанды (Хаджиланы Танзиля хазырлагъанды). Бу китапда къарачайлыланы бла малкъарлыланы аууз бла айтылгъан поэтикалы чыгъармачылыкъларыны битеу жанрлары кёргюзтюлгендиле. Хрестоматияны жомакъла бёлюмюне тамаша, жашау-турмуш эмда жаныуарланы юслеринден жомакъланы ары дери басмаланмагъан тюрлюлери киргендиле.

Къарачай-малкъар жомакъланы башында сагъынылгъан жыйымдыкълары бла китаплары жаланда бир заманда аланы халкъдан жазып алгъан адамланы хайырындан чыкъгъанлары сёзсюздю. Халкъ чыгъармачылыкъны текстлерин жыйыу эмда басмалау жаны бла 19-чу ёмюрде окъуна Россейни илмула академиясыны бла культурасыны келечилери, тыш къыраллы алимле, аладан сора да, биринчи миллет интеллигенцияны келечилери башлагъан  огъурлу ишни Малкъарны бла Къарачайны алимлери бла жазыучулары Шахмырзаланы Саид, Отарланы Саид, Сотталаны Адильгерий, Лайпанланы Хамит, Холаланы Азрет, Батчаланы Мусса, Алийланы Солтан, Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья, Ортабайланы Римма, Бёзюланы Ахмат, Тёппеланы Алим, Урусбийланы Фатимат, Малкъондуланы Хамит, Таумурзаланы Далхат эм башхала андан ары тийишлисича бардыргъандыла.