Эм магъаналы ашларыбыздан бири

Хар жыл сайын 16 октябрьде жер башында ётмекни Битеудуния кюнюн белгилейдиле. Бу байрамны ётмек бишириучюлени эмда татлы ашарыкъла этиучюлени Халкъла аралы союзуну башламчылыгъы бла 2006 жылда къурагъандыла. Энчи ма бу кюнню нек сайлагъанларыны магъанасы да барды – 1945 жылда 16 октябрьде ООН-ну Аш-азыкъ эмда эл мюлк организациясы къуралгъан эди. Эсге сала айтсакъ, аш-азыкъланы Битеудуния кюню да ма анга тюшеди.

Ётмекге не заманлада да, не тюрлю къыралда да энчи сый, магъана берилгенди. Къайсы миллетни да адамлары бу ашха бек сакъ болгъандыла, аны багъалай билгендиле. Тепсиде да аны энчи жери болгъанды дерчады.

Тарыхы уа аны бек теренди, алимлени тергеулерине кёре анга бир ненча минг жыл болады. Илму тинтиуле биринчи ётмек эм азындан сегиз минг жыл мындан алгъа чыкъгъанын кёргюзтедиле. Ала къалач маталлы болгъандыла, кеслерин да исси ташны юсюнде бишириучю эдиле.

Гыржынны ачытхы къошуп биширирге уа Буруннгулу Египетде юйреннгендиле. Ол кезиуледе аны даражасы кюн бла тенг болгъанды, египетлилени жазыуларында аланы экисини да белгиси бирча эди.

Эртте заманлада будай ундан этилген акъ ётмекни кёбюсюнде байла сатып алып болгъандыла. Къара ётмек а жарлыланы тепсилерине тийишлиге санала эди. Алай 20 ёмюрде, къара будайдан этилген ётмек саулукъгъа не жаны бла да иги болгъанын биледиле. Алай бла ол ушагъыусуз тёре да къалады, кёпле уа тюкенледе къара ётмекни сайлап башлайдыла.

Ётмекни Битеудуния кюнюнде кёп жерледе тюрлю-тюрлю кёрмючле, тюбешиуле, мастер-классла, миллет той-оюнла, жандауурлукъ акцияла да бардырыладыла. Адамлагъа бу ашны магъаналылыгъыны, тарыхыны, халкълада аны бла байламлы болгъан адет-тёрелени юслеринден хапарлайдыла. Танышларыгъызны ичинде ётмек бишириучюле бар эселе, аланы бу кюн  алгъышларгъа унутмагъыз.

Ётмекни юсюнден талай шарт:

• Ачытхы гыржынны Буруннгулу Египетде этип башлагъандыла. Аны юсюнден хапар артда греклилеге бла римлилиге жетгенди, ызы бла башха къыраллагъа да жайылгъанды.
• Ётмек биширгенде изленнген дрожжланы 17 ёмюрде жарашдыргъандыла. Ары дери уа тылы кёберча анга эски гыржындан бир къабын къошуп болгъандыла неда аны жылыда тутхандыла.
• Бюгюнлюкде ётмекни къадар тюрлюсю барды, хар къыралда кесини бир энчи амалы бла биширилген. Сёз ючюн: оруслулада - каравай, немислиледе - брецель, французлулада - багет, Кавказда - лаваш, Италияда – чиабатта, Сербияда – погачице, Мексикада уа – тартилья.
• Хар кюн сайын жер башында тогъуз миллион ётмек ашалады. Жарымы бутербродла этерге къоратыладыла.
• «Бутерброд» деген сёз немисли тилден келгенди. Аны магъанасы былайды: «Butter» - ол сары жауду, «Brot»а – ётмекди.
• Акъ ётмек бла тенглешдиргенде, къара ундан этилген ётмекде 30 процентге аслам калий эмда 50 процентге аслам магний барды. Ол дагъыда холестеринни кетерирге себеплик этген затладан байды. Анда A, D, E витаминлени татыргъа болушхан жаулу затла да кёпдюле.
• Сальвадор Дали туугъанлы жюз  жыл толгъанына атап, сурат ишлеучюле Парижде музейледен биринде, аны башына келген бир сейирлик затны жарашдыргъандыла. Ол а неди десегиз – адам жукълаучу отоу. Анда хар неда ётмекден этилген эди: тёшек, кюйюзле, буфет, чыракъла окъуна.
• Ётмекни эки тенг этиу тёре, кёп халкълада мамырлыкъны эмда келишиулюкге келгенни шартыды.
• Мексикада 1996 жылда ауурлугъу 5,5 тонна болгъан, узунлугъу уа тогъуз километрден озгъан аллай уллу ётмек биширгендиле. Аны тылысына юч тонна жау, 38 минг жумуртха эмда бир минг литр сют кетгенди.