Биринчи тамсилчибиз

Малкъар адабиятда биринчи тамсил жазгъан поэт, къара сёзню да устасы Балаланы Адылны жашы Осман 1928 жылда Кёнделенде туугъанды. Уллу юйюрде ёсгенди. Аны къарындашы Омар Луначарский атлы театр институтда окъуп келген белгили театр артист эди. Эгечлери да не жаны бла да билим алыргъа кюрешгендиле. Педагогика техникумну бошап, Осман туугъан элинде устаз болуп тургъанды. Ала сюргюн жыллада Къыргъызда жашагъандыла. Ол анда бухгалтер болуп ишлегенди.

Таулула ата журтларына къайтханда, Осман «Коммунизмге жол» газетни редакциясына баш бухгалтер болуп келгенди. Бир къауум жыл ол къуллукъда ишлегенден сора, бёлюмге ётюп, кёчюрюу жаны бла кюрешгенди, журналист ишге берилгенди.

Жазып ол жаш заманында башлагъанды. Анга шагъатха Бала улуну «Шуёхлукъ» альманах чыгъып тебирегенде, аны биринчи номерлеринде басмаланнган чыгъармаларын – тамсиллерин-келтирирге боллукъду. Ма алай бла Осман эндиге дери малкъар адабиятда жюрюмеген жанрда ишлеп тебирегенди. Аны чыгъармалары радио, телевидение бла бериле тургъандыла.1962 жылда уа «Басняла» деген энчи китапчыгъы чыкъгъанды. Ол тамсилледен бла назму бла жазылгъан фельетонладан къуралады.

Анда, сёз ючюн, «Женгил тойгъан къочхарчыкъ» атлы тамсилде ол, таулула айтыучулай: «Тапмаз, тапса, табан кётюрюр» дегенлей, игиликни багъаламагъан ууакъ аякълы малны юсюнден айтады. Кирир жери болмагъан къочхарчыкъ, къойгъа келип, жалынып, аны бла бирге жашап башлайды, бир юйюр къурайды. Артда уа бухар къозусун, къойну да кесине тенг кёрмей, къоюп кетеди. Жыл саны энди отуздан атлагъан автор а оюм-насийхат сёзюнде былай айтады:

Къойланы жазгъанлыкъгъа,

Магъанасын басняны

Ангыларгъа болурла

Бир къаууму жашланы...

Мында нени юсюнден айтылгъанына тюшюннген къыйын тюйюлдю – бардыла аллай эр кишиле бюгюн да жамауатда. «Къуру къолгъа къуш къонмаз» деген тамсил да алтмыш жыл мындан алгъа жазылса да, бюгюнню кюнню бир айыплы ишин суратлайды. Рестораннга директор болгъан Къаплан, кесине заместитель этип, хыйлачы Тюлкюню алады. Ол а иш излей келгенледен, таматама берирге керекди деп, улутха излейди. Аллай къапланла, тюлкюле да кёпдюле арада.

1965 жылда аны «Акъ къая аллында» деген къара сёз бла жазылгъан китабы чыкъгъанды. Ары Османны бир ненча хапары киргендиле. Ала барысы да Уллу Ата журт урушха аталадыла, анда жигитлик этген жашланы юслериндендиле. Автор асламысында кеси билген, таныгъан адамланы суратлайды, сабий жылларын эсгереди. Ол хапарлагъа документли чыгъармала дерге да жарарыкъды. Болсада жазгъан адам аз, кёп да кесинден къошса, алай айтыргъа да болмайса.

1968 жылда уа Балаланы Османны «Башчы теке» деген аты бла тамсилле эм фельетонла китабы басмаланнганды. Автор алада да бизни жашауубузда чырмау болуп келген эски адетлени (къатын алгъанда къалын, берне бериуню), башха жюрек тазалыкъгъа, ариу ниетге келишмеген кемчиликлени (улутхачылыкъны, ичгичиликни, уручулукъну…) юслеринден масхара сёзюн жазады. Аны окъугъан ахырында насийхат да эшитирикди.

Баям, поэт ол тюз адамны къууандырмагъан затланы кетерир, ортадан жокъ этер жанын излеп жазады. Китапха кирген жыйырма бла жети чыгъармадан къайсын алсанг да, анда жашау дерс бериледи, кемчиликле ачыкъ болуп, кёрюнюп турадыла.

Аны бла бирге бу китапда жазыучуну усталыгъы къалай ёсгени да кёрюнеди. Тили бир да болмагъанча сыйдамды, жигитлери да, жашаудача, – эсленнгенле, кёзге кёрюннгенле. Ма «Хатерли» Къаргъа ара мюлкню анга ышанылгъан амбарында мирзеуню жууукъгъа-тенгнге юлеше кетип, чалдишге тюшеди; Къарт Айыу китапла жазады, чыгъарады, хар бир назмусун жашчыгъына не къызчыгъына атайды, ала уа, жарсыугъа, ана тиллерин билмейдиле; къош сакълагъан Парий бла Бойнакъ къарт болгъандыла, къарыулары жетмейди жигитликге, алай, Парий хо десе да, Бойнагъ а, артда бизге иш да, жер да табылмаз деген оюм бла, жангы тёлюню кеси усталыгъына юйретирге сюймейди…

Фельетон жанрда жазылгъан чыгъармалары да энчидиле Османны. Сёз ючюн, «Айдабол бла футбол» деген назмуда «ёресине, кенгине да ёсген» колхоз председатель анга буюрулгъан ишге эс бурмайды, нек десенг, аны башха жумушу толуду – баш кюн – районнга, геуюрге кюн – элге… шабат кюн – шишликге, ыйых кюн футболгъа жюрюйдю, малгъа, мюлкге къараргъа уа заман тапмайды. Ма быллай жигитлени жашау халларын тынгылы суратлап, бизге чырмау болгъан болумланы ачыкъ этеди.

Назму тагъыуда авторну усталыгъы аны чыгъармалары, окъугъанны къыйнамай, тынч айтылгъанлары бла кёрюнеди. Ол аланы ариу, ангылашымлы тил бла жазгъаны уа къайсын да сюйюп окъурча этеди.

 Тамсил, фельетон жанрланы бир энчиликлери барды – ала не заманда жазылсала да, асламысында алада айтылгъан затла жашауда тюбеп турадыла. Заман тюрленнгенликге, баям, адамны ич дуниясы тюрленмейди: аны халинде болгъан шартла, жашау болумла да жангы тёлюледе къайтарылып келедиле.

Бизни биринчи тамсилчибиз Балаланы Адылны жашы Османны чыгъармачылыгъы, фахмулу башланып, тийишли суратлау даражагъа да жетип, малкъар адабиятны тарыхына киргенди, алай тынгылы тинтилгенди деп айтыргъа уа алыкъа эрттеди. Бютюнда аны жашлай, кёп ишлери жартылай къалып, 1983 жылда, элли бешжыллыгъында, дуниясын алышханын эсге алсагъ а, ажымлы окъунады.