Кюнден толу хапарла

Бабаланы Хызырны жашы Сулейман новеллала, эсселе жазгъанды. Биринчи хапарлары ХХ ёмюрню 70-чи жыллада басмаланып тебирегендиле. Энчи китабы уа, «Атамы китабы», 1977 жылда чыкъгъанды. Жазыучу халкъда айтыла келген акъылманлыкъны атасыны ишинде, сёзюнде, сагъышында кёрюп, аны юсюнден дуниягъа айтыргъа ашыгъады, табийгъат ортасында, жайлыкъда, къошда неда агъачда болсун, атасыны юсюнден, жыргъа салырча, аллай сёзле бла, аллай оюмла тизеди.

«Огъурлулукъ» деген хапарында ол былай жазады: «Жол сууапды – эрни биринчи ишине саналады… Жерде таурухлада Хызыр файгъамбар, кёкде Мусса файгъамбар бюгюн-бюгече да ёмюрледен бери айланадыла. Дунияда ол экисинден кёп жашагъан, кёп жол къыдыргъан инсан жокъду. Ала бири кёкню, бири жерни жолоучуларыдыла. Кёкде, жерде да, алагъа тюбеп, хапар соргъан ахшы китап жазар эди…»

Ахшы китап жазаргъа сюйген Сулейман, таматаладан юлгю ала: «Тёзюп, таукел болуп, къая бузуп, жол ишлей барыргъа керекди. Алай болмаса, урушну отун сынагъан, ёлюмню кёп кёрген жолоучу атам Хызыр жерде жол ишлемез эди, темирчи Мусса атлагъа нал салмаз эди. Алай Хызыр ыран жолну, акъ жолну да, ай сыйынырча, ёгюз арба ётерча, аламат ишлегенди. Таулагъа, къум аулакълагъа атлансам да, хар баргъандан алыкъа бармагъан, танымагъан жолум бла барыргъа сюеме…» Аллай жолла бла баргъан жазыучу дунияны хар жангы танг бла, жангы кюн бла жаратылгъан жангылыгъын эслемей, аны юсюнден айтмай турлукъ болса, жолоучу да болмаз эди.

Адамны ниети таза болур ючюн не керекди? Бабаланы Сулейманны «Танг ата турады да…» деген къысха хапарында быллай жууап табама: «Энди жюрегиме кирди тюненеги ингирни огъурлулугъу, ол къудуретни сыйлылыгъы, айны ариулугъу: андан сора билдим кесими ниетими тазалыгъын». Айны ариулугъу этеди таза тау башында жангыз жулдузну, жашил талада улагъы бла отлагъан журну да…

Автор хапарларында табийгъатха хурметин къатлайды, кюнню, айны да, ахшамны, тангны да бирча махтайды. Аны жазыуунда танг кюн эшигинден чыгъады. Тейри эшигинден. «Атам, – дейди ол, – ийнаныучу эди Тейри эшигине. Аны кёрсенг, тилегинг къабыл болады деп. Мен да ийнанама, – дейди жазыучу, – кюн эшигине. Жангы юйню эшигин ачханча, ачама бюгюн кюнню эшигин – атамы жангы китабын…»

Жангы ай, къаз къанатха ушагъан ай къалам болуп, жазыучуну къолуна тюшеди. Аллай къаламы болгъан иги затла жазарына ким ишекли боллукъду? Эски дунияда Александр Пушкин жазгъанча жазар. Айны къолгъа алып, аны кюннге булгъап. Артда уа ол ай толур, уллу болур. Сора шаудан суу бла бирге таулу къызны челегине тюшер да, аны дуниясын жарыта барыр. Сулейманны хапарлары аллай ариу суратладан толудула.

Автор тиричилик этген адамны сюйюп суратлайды. Аны тюз, терс жигити да бардыла: бир къошда окъуна адамланы бири тири болады, бири – эринчек, бири – малны сюйген, бири – сюймеген, алай, башха амал излеп кюрешмей, башын къош тийресинде кечиндирген. Жашау жолланы не теренине къарасанг да, тиричилик этген адамгъа башха тюрлю хурмет бериледи. Хапарла аллай адамлагъа жораланнгандыла.

«Агъачда» деген хапар къысхачыкъды, алай анда болгъан магъана жюрегинге тюйрелип къалады. Жашы бла атасы агъачха отун этерге келедиле. Жаш къарт эмен терекни аудурургъа кюрешеди. Ол балта бла бир ненча кере ургъанлай, терекни кесилген жеринден бир къызыл тамычыла чыгъып башлайдыла. Аны кёрюп, атасы:  «Къой, кет, къой. Мен къачан эсе да дагъыда биреуден эшитгенме, терекни кесе тургъанлай, «гиз-з» деп къаны агъып… Жанлары барды аланы да. Балтаны алып, адам агъачха кирсе, хар терек, къоркъуп, ийман-шагъадат келтирип турады, – дейди».

Кесиле тургъан терекни жилягъанын кёрюп, аны бла бирге жарсый, аны кесген балтасын къуругъан пура тюккючге ургъан отунчу жаны болгъан башха затха да жарсыйды – сокъур атха да. Кёзлерин сокъур этген къамичи ойнап башласа, ат бек къоркъады, тилек этеди. «Мангылайында къашхасы жарыта болур аны аллын, – дейди жазыучу, – къарынында жаратыла башлагъан тайчыкъ ючюн».

Атасыны китабын жазгъан ата ташны юсюнден, бийик тауланы, аланы башларын жарытхан акъ къарланы, танг эшигин ачхан кюнню, улагъы бла бирге отлай тургъан маралны юсюнден жаза болур. Бу затла бары да атангы юсюнден эсгериу бла бирге келедиле. Атасы бла мал кютген жаш былай айтады: «Кёп тюрлю къалам барды, алай жети тюрслю тейри къылычды атамы къаламы да, къылычы да. Мен да… тауда жауунда жамычы кийип, жылкъыланы тау этекледен сюрюп, атама ушаргъа кюрешеме. Болсада, минг зат айтып, бир затны айтмай къояма. Атамы минг жолу, минг басхан ташы, къаялагъа минг къарамы, жетили ат бла жети минг къычырым къыдыргъаны, жети минг къычыргъан сёзю… Ма, ташда сыбызгъы сурат. Атам сыбызгъы да сокъгъанды, къысыр къаяны зынгырдатып…» Жазыучу кёпню кёрген атасыны ауузунда айтылгъан сёзню китапха кийирирге кюрешгенди. Ол: «Мени жюрегими жибитген да, жылытхан да атамы жауунча, кюнча сёзлеридиле…» – дейди.

Сулейман кесини чыгъармаларын айбатлагъан суратла, сагъышла, сёзле, бир затны юсюнден айта, эсинги минг тюрлю затха бёледиле. Ма, сёз ючюн: «…Жашауну алма тереги, юйюмю алма тереги, ёмюрден ёмюрлеге темир тереги болуп, кенг бутакълары къоншуларымы бахчаларына салынып, алмалары аланы бахчагъа да, къойла секиргенча, топ-топ таууш этип, тюше тургъан болмаса, андан башха инсаннга жюрек къыйынлыкъ этмей, ёсерле алма тереклерим…»

 «Эрик терек» аламат хапарладан бириди. Иссык-Кульде чагъа тургъан эрик арбазны къууандыра эди. Къыргъызлы киши аны кесерге келеди. Таулу жашчыкъ Борис а, жазыучуну шуёху, ол «терекни къаты къучакъап, гюлге къоннган бал чибин кибик, гуппушчукъ болуп тохтайды. Къыргъызлы уа кюрешеди: бу эрикни къудай бизге къобузгъа деп жаратып къойгъанды деп. Къыргъызлы киши, атына минип, ат юсюнден узалып, жашчыкъны аркъасына къамичисин жетдиргенде, аны юсюнде женгсиз кёлекчигини аркъасы, шиш бла кюйдюргенча, жылтыргъан эди. Алай, сют кибик, чиммакъ чагъып тургъан эрик терек саулай къалды.

«Ол терек ючюн да таралт къыл къобузунгу, – дейди жазыучу шуёху Къулийланы Борисге: – Сени къобузунг кесинг сабийлигингде балтадан сакълагъан эрик терекни ауазыча эшитиледи».

Шуёхуну къыл къобуз а шош къарны, жылы жауунну, сабанны, жашил таланы, сары тайны жюрексинип кишнегенин, кюнню чапыракъла ичинде кёз къыса айланады. Бабаланы Сулейман дуниягъа аны юсюнден айтады.

 

 

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: