ЖАРЫКЪЛАНДЫРЫУ - АНЫ ЖАШАУУ ЭМДА КЪАДАРЫ

Тёппеланы Салахны жашы Магомет 1938 жылда Кёнделенде туугъанды. Атасы белгили жарыкъландырыучу, эфенди Атаккуланы Бекболатны къолунда къара таныгъанды. Ызы бла Ленин атлы окъуу шахарчыкъда окъугъанды. Жамауат ишге тири къатышханды, органлада къуллукъ бардыргъанды, Анасы Жанатайланы Аминат юйге, сабийлеге къарагъанды. Ма аллай арбазда ючюнчю сабий болгъанды Магомет. Уруш, сюргюн заманладан Магометни эсинде къалгъаны – анасыны кёз жашлары къурумагъан кёзлери. Ол артда, акъылбалыкъ болгъанда ангылагъанды аны бушууун – Уллу Ата журт урушну биринчи эки жылында окъуна Аминат тёрт къарындашындан айырылгъанды.

Кёчгюнчюлюкде ала Къыргъызстаннга тюшгендиле. Биринчи заманда Джалал-Абад областьны Сузакъ районунда Тотья деген элинде орналгъандыла. Юйюр таматаны ишлерге органлагъа алгъандыла. Ол жерни жиляны асыры кёпден, жастыкъ тюбюнде окъуна чыкъгъанын эсгериучюдю Магомет. Сора бир зат къалгъанды эсинде: уллу киши, хуржунун алмаладан толтуруп, ашап, орталарын жерге ата, сабийле букъу жолда аланы бир бирлеринден алгъа сермерге кюрешгенлерине къарап, ыразы болуп сюелгени. Кёп бармай, ол къыяма жерден кетип, Тёппелары къоншу Ивановский районда Юрьевкагъа кёчгендиле. Аны жери Кавказгъа ушагъаны жюреклеге асыу эди. Жашы Жамал атасына билеклик эте башлап, жашау иги жанына тюрленнген эди. Магомет таматасы Сюлемен бла бирге школгъа анда баргъанды. Ала бир классда окъугъандыла. Ызларындан Азрет да жетгенди. Жашланы билимге тартыныулары, кеси кибик тенглерини араларында айырмалы болгъанлары, спортну сюйгенлери ата-ананы, жууукъ-ахлуну да къууанчлары эди. Сау юйюрге, артыкъда Магометге, бек уллу жюрек жара уа онекижыллыкъ Сюлемен ауруп, дуниясын алышханда тюшгенди.

Ол ачы заманны кесини гитче къууанчлары да болгъандыла. Юйюрге Залкуф, Исмайыл, Фатима къошулгъанлары, Жамалны «Киршёлк» совхозда чилле къуртла ёсдюрген жерде эришиуде биринчи жерге чыкъгъаны, Магометни аны юсюнден жазгъан очерки «Совет Киргизия» газетде басмаланнганы, анга 18 сом гонорар келгени… Магометни эсинде бек ариу эсгериулени туудургъан а устазы Николай Иванович Осиповду. «Мени ол жаланаякъ заманымда шуёхларымы асламысы ишлеген жерлеринде махтаулу болуп, жамауатха жарагъанлары къууандырады, – дейди бюгюн Магомет. – Наршауланы Хажимуса – Тёбен Чегемде врач, Къудайланы Абдулкерим - медицина илмуланы кандидаты, республикалы больницада реанимация бёлюмде тамата, Жанатайланы Хасан Нальчикни экинчи школ-лицейинде малкъар тилден кафедраны таматасы болуп тургъандыла. Башхала да алай».

Таулула сюргюнден къайтыргъа эркинлик чыкъгъанда, 1956 жылда, биринчиледен болуп келгенди бери школну бошагъан Магомет. Мында къабарты жууукълары Бирсовлада тохтап, къырал университетни орус тил бла адабият бёлюмюне киргенди. Ол жылланы зауукълугъу бюгюн да Тёппе улуну эсинде аламат жарыкъ эсгериуле туудурады. Студент заманында ол кёп ахшы, керти шуёх тапханды. Целинагъа эки кере баргъанды – 1957 эм 1958 жыллада. Анда этген жетишимлери ючюн «За освоение целинных и залежных земель» майдал бла да саугъаланнганды. «Биз насыплы тёлю эдик, – дейди ол. – Бир юйюрча, къарындашлача, ариу жашагъанбыз, бир бирге билеклик эте. Ректорубуз, Хатута Мутович Бербеков, барыбыз да сюйген адам, биринчи курсда болгъаныбызда, келип, жаныма олтуруп, инбашымдан къучакълап: «Къалайса? Жукъ кереклинг бармыды? Атанг-ананг къачан келебиз дейдиле?» – деп, манга къайгъыргъанын бир да унутмайма».

Тёппе улу, университетни бошагъанлай, урунуу жолун туугъан элинде орус тилден бла адабиятдан дерс берип башлагъанды. Бийик билимли устазны сыйы да анга кёре болгъанды эл жамауатда. Бир кесекден тири, къураучу амалланы хайырлана билген жаш специалистни Бедикде школну директоруну къуллугъуна салгъандыла. Жолуну аллында Отарланы Сейидни жашы Мажидча аламат насийхатчыгъа тюбегенин Магомет уллу насыпха санайды. Отар улу Мусукаев атлы колхозда парткомну секретары эди. Аны рекомендациясы бла жаш коммунист партиягъа да киргенди.

1965 жылда Магометни Бахсан районну партия комитетини аппаратына ишге алгъандыла. Ол анда пропаганда эм агитация бёлюмге таматалыкъ этгенди. Кёп да бармай аны Дондагъы Ростовха Бийик партия школда окъургъа жибергендиле. Къайтханлай, аны КПСС-ни обкомуну политика жаны бла жарыкъландырыу юйюнде консультант этгендиле. 1973 жылда уа таулу жаш билимин Москвада ВЛКСМ-ни Бийик комсомол школуну аспирантурасында ёсдюргенди.

- Ол заманда анда адамны, къыралны да намысын сындыргъан «кавказ миллетли бетле», «къарала», бир тюрлю бир башха расистле, скинхедле дегенча затла жокъ эдиле. Уллу шахарда, кёп билимли, огъурлу адамны арасында окъугъан манга бек уллу саугъа эди къадарда, – дейди Магомет. Ол, кандидат диссертациясын къоруулап, эки жылдан артха ишлеген жерине къайтханды.

1979 жылда Магометни Къабарты-Малкъарны жарыкъландырыу министрини къуллугъуна салгъандыла. Кёп жылланы кёл салып ишлеп, Тёппе улу бетин, ниетин тазалай сакълагъанды. Ол заманда окъуу сферада уллу тюрлениуле болгъандыла – иги кесек школ, сабий сад салыннганды республиканы эллеринде, шахарларында. Бир къауум жангы профессионал-техника училище ачылгъанды. Нальчикде Пионерлени юйю хайырланыргъа берилгенди. Мектепле кабинет системагъа кёчгендиле, энчи предметледен терен билим берген окъуу юйле ишлеп башлагъандыла. Республиканы таматалары аны ишине ыразы эдиле. 1988 жылны августунда жарыкъландырыу министерство билим бериу эм илму министерствогъа бурулгъанды. Ол заманда Тёппе улун министрни орунбасарыны къуллугъуна салгъандыла. Ол анда да тогъуз жыл уруннганды. «За доблестный труд» майдал бла, Республикабызны Баш Советини Президиумуну эм КъМР-ни Правительствосуну сыйлы грамоталары бла саугъаланнганды. Баш Советни депутатына эки кере айырылгъанды.

Магомет юч сабийни атасыды. Халимат, тамата къызы, устазды. Кеси да эки жаш бла къыз ёсдюреди. Асият республиканы Жамауат палатасында консультант болуп ишлейди, эки уланны анасыды. Илияс журналистди. Сабийлерини, туудукъларыны жетишимлери Магометни къууанчларыдыла.