ТЮЗЛЮКНЮ ЖАКЪЧЫСЫ

Жарыкъландырыучу, адвокат, офицер, тау бий Шаханланы Абайны жашы Басият 1879 жылда Владикавказда туугъанды. Атасы Абай, мухолчу тау бий, аскер врач, малкъар халкъны биринчи генерал-майору, онбешжыллыгъында школну, ызы бла Ставропольда гимназияны, Санкт-Петербургда хирургия академияны бошагъанды. Санкт-Петербургда госпитальда ишлегенди. Ол ауушханда, Басиятха жаланда 18 жыл толгъан эди. Анасы уа, Матвеева Елизавета, Кизлярда комендантны къызы эди.

Абай онжыллыкъ жашын Санкт-Петербургда Александров атлы кадет корпусха бергенди. Андан сора Басият анда артиллерист училищеде окъугъанды. 1898 жылда аскер къуллугъун подпоручик болуп, Грозный округда Воздвиженская слободада артиллерист бёлюмде башлагъанды. 1904  жылда аскер юристлени академиясына кирип, анда окъугъанды. Ызы бла Тифлисде прокурорну болушлукъчусу болуп ишлегенди. Кёп бармай революция ниетли солдатланы къоруулагъаны ючюн дау чыгъып, ол кеси ыразылыгъы бла отставкагъа кетип, адвокатурада ишлегенди.

1910 жылда Шахан улу Къабартыда эм Беш да Тау элде юрисконсульт болуп, ол къуллукъда жети жылгъа жууукъ ишлегенди. 1918 жылда уа, Екатеринодаргъа (Краснодар) кёчюп, «Къобан газетге» редактор этгендиле аны. Жарсыугъа, ол 1919 жылны февраль айында тифден ауруп ауушханды.

Басият а, окъуу жыллары, аскер къуллугъу да узакъда болуп, кёп заманны Малкъардан кенгде тургъанды. Солуу айларын а мында ата жууукълары Абайлада, Орусбийлада ётдюргенди. Алай бла халкъыны жашау болуму, тарыхы, маданият байлыгъы, фольклору бла танышханды. Ана тилинде сёлешгенди. Аскер къуллугъу атасы алда ишлеген Воздвиженская слободада баргъанды. Таулу жашны оноу жюрюген юйледе, сюдде, китап басмада, окъуу юйледе, маданият мекямлада, башха магъаналы жерледе де кёрюрге боллукъ эди. Ол жамауат ишге жаш ачыкълыгъы, жашауну иги жанына тюрлендирирге итиниую бла тири къатышханды.

Ол заманлада Бакуда «Каспий», Владикавказда «Казбек», «Терские ведомости» газетле чыкъгъандыла. Алада басмаланып тургъандыла аны ишлери. Жыйырма жылдан энди атлагъан Шахан улуну оюмларын «Бу жерли жашауну этюдлары» аты бла «Казбек» газетни 1899 жылда чыкъгъан онеки номери сакълайдыла. Алда Басият «Бу жерли интеллигенциягъа эки сёз» деген статьясын басмалагъанды. Ол, кавказ халкъланы жашауларын суратлай, аланы юсюнден жазгъанла жаланда урушланы, кюрешлени айтадыла деп, тау халкъланы дуниягъа ол бетде кёргюзтгенлеге ыразы болмагъанын билдиреди.

 «Бу жерлиле кеслерини юслеринден айтмай, тынгылауну ийип турадыла, башхала уа жазадыла. Жазгъан да къалай этедиле! Кёп болмай чеченлилени юслеринден бир китап тюшгенди къолума. Сейир затла айтады автор аланы юслеринден. Бу халкъны келечиси бир тюрлю жаны бла адамгъа ушамагъан зат кёреме. Ол игини, аманны ангыламайды, шуёхлукъ, сюймеклик, сабийлерине окъуна, не болгъанын билмейди дейди ол. Мен, ол тизгинлени окъугъанымда, былай оюмлагъанма: баям, авторгъа башха тюйюлдю – чеченли, къабартылы, къайсы да. Бюгюн бирлерини юслеринден жазады, тамбла уа башхаланы юслеринден жазар…» – деп. Ол болумгъа тынгылап тургъанла айтылгъанны онгсурагъанча кёрюнедиле деп, жарсыйды ол.

Шахан улу Н.П. Тульчинскийни «Материалы для изучения и решения поземельного вопроса в Нагорной полосе Терской области» деген ишин окъуп, жер юлюшюне таулу ие болмагъанын, дайым аны сыйырырла деп къоркъуп жашагъанын белгилеп, ол болум халкъыбызны келир кюню бармыды огъесе жокъмуду деген сорууну туудурады, дейди Басият. Аны бла бирге, тышындан келген алимле къазып, тырнап, бизде тапхан затларын, минчакъдан, къошун сыныкъладан темир ахчагъа дери, алып кетип, музейлерине саладыла, ала уа анда башха жерли адамлагъа бизгеча сыйлы бир заманда да боллукъ тюйюлдюле, ала бизни тарыхыбызны шартларыдыла деген оюм тынчлыкъ бермейди авторгъа. Къул бла бий айырылгъанда, тау бийлеге бла къабарты бийлеге къырал не тёлегени, алагъа къаллай бир жерле бёлюннгенлери да айтылады «Этюдлада». Быллай бир къауум ишни авторуду Басият. Аны жазыу тили уа бюгюн да кёп жазыучуну сукъландырырча ариуду.

Шахан улуну аты къара халкъгъа бек багъалыды. Уллу эм Гитче Къабартыда эм Беш да Тау элде юрисконсульт болгъанында, ол къара танымагъан адамланы къагъыт ишлерин бардырып тургъанды. Курорт мекямланы проектлерин хазырлаугъа, Нальчикде реальный училищени ачаргъа къатышханды. Анда, къул, бий даражаларына къарамай, таулу сабийле стипендия алырча, тилек къагъыт жазгъанды.

Басиятны Малкъаргъа улан сюймеклиги 1913 жылда июльда Черек къозгъалыуну заманында тутулгъанланы къоруулау бла белгилиди. Жанхотланы тау бийле Къара-Суу, Бабугент, Ташлы-Тала тийресинде жамауат хайырланып тургъан агъачланы сыйыргъанларында, къара халкъ, анга тёзалмай, бийлеге чапханды. Ол заманда беш жюз атлы аскер киргенди тау ауузуна. Ала элли сегиз адамны тутуп кетгендиле. Аланы юч жыл баргъан сюдде Басият къоруулагъанды, сыйырылгъан жерлени жамауатха къайтартханды.

Дагъыда Шахан улу тау интеллигентлени халкъгъа билим бериу жанына эс бурурларын излегенди. 1917 жылда февраль революциядан сора, Бирлешген таулуланы болжаллы ара комитетлери къуралгъанда, аны ары айыргъандыла. 1917 жылда уа Шимал Кавказны эм Дагъыстанны биринчи съездлеринде аны тамата этгендиле. Ол анда къара халкъгъа тюзлюк излегенин ачыкъ айтханды.

Басият 1916 жылда жашауун Малкъарукъланы Дадашны тамата къызы Жан бла байлагъанды. Ала алгъа Владикавказда, ызы бла Дагъыстанда Темирхан-Шурада, артда уа Екатеринодарда жашагъандыла. Насыплары уа узакъгъа созулмагъанды – жаланда юч жыл. Жан жашы Тимур бла ата юйюне къайтханды. Ол тау бийле жюрек тынчлыкъларын тас этген кезиуде Малкъарукълары Нарсанагъа кёчгендиле. Анда Жан Сатыу-алыу обществода ишлегенди.

1932 жылда ала Бакугъа кёчгендиле. Жашы Тимургъа онсегиз жыл болгъанда, Жан аны Москвагъа элтип, анда СССР-ни халкъларыны музейине ишге тохташдырып къайтханды. Артда уа ол Азербайджанны ишчи тиширыуларыны комитетинде ишлегенди, анда «8-чи март» атлы артельле къурагъанды. Ол 1953 жылда кёчгюнчюлюкде Алма-Атада ауушханды.