«Таттиуканы жыры»

Халкъ жырланы асламысы жашауда болгъан ишлени юслеринден айтады. Бир къаууму жигитлерини къылыкъларын ачадыла. Алай а «Заманына кёре – бёрюсю» дегенча, заман излеп, алай жазылгъанлары, бютюнда Октябрь революциядан сора, адамны жарлы, бий къауумдан болгъанына кёре сыйын тюшюрюр умутда тагъылгъанлары да бардыла. Бизде аллай жырла къыралда саясат болум бла байламлыдыла. Алагъа ийнаныргъа, ийнанмазгъа да боллукъду, алай а ала аны къурагъан адамны да сыфатын ачыкълайдыла. Биреуге аман айтхан хайырланнган сёзлери бла окъуна кесини бетин ачады дегенлери керти болур. Аладан бири – «Айдаболланы Таттиука» неда «Таттиуканы жыры» дегенди.

Айта кетерге керек болур, Айдаболланы юслеринден дагъыда бардыла халкъ жырла: «Мызы бла Зорта», «Сарыбий бла Къарабий», «Бекмырзала, Къайсынла», «Айдаболланы Азнор», «Айдаболланы Таттиука» деп. Сёз ючюн, «Мызы бла Зорта» дегенде къарт таубий Айдаболну жигит жашлары малларын сюрюп кетген сванлы уручуланы ызларындан болуп, къойларын артха къайтарадыла. «Сарыбий бла Къарабий» да ол сюжетге жазылгъанды. «Бекмырзала, Къайсынла» дегенде уа Имеретийгъа чабыуул этгенлени башчылары Айдаболланы Тазретни туудукълары болгъанлары, анда жоюлгъанлары да айтылады. «Айдаболланы Азнор» деген жырда таубийге кёп дау айтылады. Ол, баям, Азнор старшина болуп, мал урлауну, башха законсузлукъну тыяр мадарла этгени ючюн болур.

 «Айдаболланы Таттиука» деген жыр Азнорну жети сабийинден экинчиси Мухтарбийни юсюнденди. Ол патчах офицер болгъанды. Атасы Азнор ауушханда, аны орунун алгъанды. Ол да, атасыча, халкъына тюз къуллукъ этгенди. Алай а патчахха ант этгени ючюн, Граждан урушну кезиуюнде акъ аскерчиле бла бирге большевиклеге къажау урушханды. Баям, бу жырны да аны душманлары этгендиле. Мында къазакъ аскерни, Малкъаргъа келип, асмакъла къурагъаны, Таттиуканы большевиклени Къара тенгизге къуйгъанма деп махтаннганы айтылады. Жырчы Таттиукагъа: «…большевикле келмезлик сунуп, халкъны терисин сойгъанса», – дейди.

Жангы власть хорлагъанда, Мухтар акъ эмигрантланы ызларын тутханды – нёгерлери бла Тау Артына аугъанды. Ызы бла Тюркге ётгенди. Бир къауум заманны Франциягъа, андан сора Сирияда, Американы Нью-Джерси шахарында да жашагъанды. Аны эки жашы, къызы да болгъанды. Ол Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Халкъла аралы Къызыл Жорда ишлегенди. Къуллугъуну болушлугъу бла концлагерьледе болуп, кавказ миллетли адамлагъа болуша тургъанды. Айдаболланы Мухтарны ол ишине артда ол азатлагъан адамла шагъатлыкъ этгендиле.

Бу жырны, аны жигитини да юслеринден Къарачай шахарда университетни устазы Болатланы Билял, КъЧР-ни халкъ поэти Сюйюнчланы Азамат да жазгъандыла. Ала ол адамланы кеслеринден эшитип айтханнга кёре, 1945 жылда анда пленде болуп, эркинлик сакълап тургъан юч къарачайлыны Таттиука ресторанына элтип сыйлагъанды. «Жырына тынгылап, жилягъан да этип: «Таттиука деген менме. Бу ресторан мениди. Мында къаллай бир турсагъыз да, сиз мени къонакъларымсыз. Жырда уа кёп ётюрюк айтылады. Ол аманлыкъланы этмегенме мен», – деген эди», – деп эсгергендиле ала.

Хорламлы болгъан совет аскерни дивизиясы осетинли генерал Плиевни (артда эки кере да Совет Союзну Жигити) оноуунда, фашистлени артларын этерге деп, Франциягъа ётгенлери белгилиди. Ол аскерчилени араларында бир малкъарлы жаш бла къарачайлы болгъандыла. Жарсыугъа, малкъарлыны аты сагъынылмайды. Къарачайлы уа, Хачирланы Ибрагим, кёчгюнчюлюкде сейир хапар айтханды Таттиуканы юсюнден. Францияда была болгъан жерде бир узун сюекли ариу адам, солдатланы араларында айлана келип, командирден: «Бу эки адамны манга къонакъгъа бир ийсенг а», – деп тилеп, ол таулуну бла къарачайлыны кёргюзтгенди. Баям, тауча сёлешгенлерин эшитип. Ол аланы кесини ресторанында сыйлап, сора тауча жырлагъыз деп тилегенди. Баям, «Таттиуканы жыры» болгъанын билип, аны тилегенди. Жашла аны жырлагъанда, кёлю толуп, кёзлеринден да жилямукъла келе: «Тоба, тоба, тоба! – деп сейирсиннгенди. Сора: «Таттиука деген менме», – дегенди. Ахыр сёзю уа былай болгъанды: «Мени Малкъаргъа этмеген игилигим къалмагъанды. Ары барып, тансыгъымы алып келирме деп тура эдим да, къойдум манга быллай жырны этгенлеге баргъанны»...

Сёз бир тюбешиуню, экинчини юсюнден бара эсе да, ким биледи.

Таттиуканы жырына сейир этгенле дагъыда болгъандыла. Сёз ючюн, ол акъ аскерчилени Марух аууш бла Тау Артына ётдюрген Батчаланы Исмайыл. Ол эсгергеннге кёре, 1920 жылда Таттиукагъа отуз жыл бола эди. Къаячы жигит эм халал таубийге аллай эриши жыр этилгенин уллу терсликге санагъанды. Таубий Исмайылгъа саугъагъа берген алтын бла, кюмюш бла жасалгъан къамичи уа кёчгюнчюлюкде тас болгъанды.

Ма аллай адамны юсюнденди «Таттиуканы жыры».