Бурун заманлада – бу жерледе эрттегили адамла жашагъандыла

Сиз а билеми эдигиз, 2011 жылда Филиппин тенгизде Палау деген гитче къыралчыкъда Дых-Тауну сураты бла кюмюш ахча чыгъарылгъанын?  

 Кюмюш Дых-Тау

Жер башында Элбрус жаратылмай къалса эди да,  Европада эм бийик тау Къабарты-Малкъарда боллукъ эди – Дых-Тау. Ол тамата «къарындашындан» жаланда 200 метрге алашады, алай халына, кючюне, ёрлегенлеге къоркъуулулугъунда андан артха ахырда къалмайды.

Палауда ахчагъа бу тауну сураты нек сайланнганын къыралны Финансла министерствосу ангылатмайды. Аны ал жанында тауну сураты эмда    «MOUNTAINS & FLORA» деген жазыуу бардыла. Сол жанында тюбюнде уа  «DYKH TAU» эмда  «5204 m» деп басмаланыпды.  Ахчаны багъасы 5 долларды. Ол 925 пробалы кюмюшден ишленнгенди эмда 2,5 минг экземпляр болуп чыгъарылгъанды.

Европада эм бийик

  Дых-Тау тыш сыфатына кёре египетли пирамидагъа ушайды. Кесини да эки тёппеси барды – биринчисини бийиклиги – 5204,7 метрге, экинчисини уа 5180 метрге жетеди.

 Археологланы эм антропологланы жазгъанларына кёре, бурун заманлада – палеозой ёмюрде -  бу жерледе эрттегили адамла жашагъандыла. Анга уа альпинистле тауда тапхан бурун журтла шагъатлыкъ этедиле. Алай къаяны бийиклигини эм ёрлерге къыйын болгъаныны хатасындан былайда тинтиулени бардырыргъа онг алыкъа  чыкъмагъанды.

Тенг онгланы спорту

Дых-Тауну тикли жерлери кёпдюле, ташла, къар юзюлюуле да терк-терк болуучудула. Къышда тауну тёппелеринде, аланы арасында да хауа асыры сууукъдан, анга тёзген къыйынды. Къар къаяны сыртларында майгъа дери эримейди, хауаны жылылыгъы уа 10 градусдан ёрге бир заманда да болмайды.

Къаяны тёппесине биринчи болуп 1888 жылда ингилизли  альпинистле    Альберт Маммери бла Зарфлу ёрлегендиле. Ала кюнчыгъыш-кюнбатыш жаны бла баргъандыла. Сёзге, Маммери 19-чу ёмюрде бек белгили альпинистледен бири эди. Бюгюнлюкде да тауланы сюйгенле ол жарашдыргъан палатканы жюрютедиле биргелерине. Алгъын а спортну бу тюрлюсю бла жаланда бай адамла кюрешгендиле. Алай  Маммери уа альпинизм хар адамгъа да тенг онгла берген спортха айланырча къолдан келгенни этгенди.

Дых-Таугъа ёрлеу шёндюгю заманда, жангы онгла болгъанда да, къыйын жумушладан бири болгъанлай къалады.  Быллай жигитликге жаланда сынаулары болгъан альпинистле хазырдыла – алагъа ташлада, бузлада ёрлерге тюшеди. Аны ючюн Дых-Таугъа чыгъаргъа сюйгенлени саны алай кёп тюйюлдю.

Нартланы бла эмегенлени журту

Дых-Тау нарт таурухлада бир ненча кере сагъынылады. Нарт Къарашауай анда ёсгенди деп жазылады. Тауну башха тёппесинде уа Ючлеме эмеген тургъанды. Нартла бла эмегенле бир бирлерине душман болгъанлары белгилиди. Эмегенле адамланы къыйнап, зорлукъ  сынатып болгъандыла. Нартла уа алагъа къажау тургъандыла.   

Ма бу жол да адам улуну къоруулай, Къарашауай Ючлеме бла къанлы сермеш башлагъанды.  Алай аны аскери ууатылып, Къарашауай а душманны къолуна тюшеди. Анга къууаннгандан, эмегенле Дых-Тауну башында от этип, анга уллу къазан асып, жигитни анда биширир, уллу той ачар муратлы боладыла. Алай от кюйдюрмегенди батырны, ол угъай, бютюнда къарыу бергенди. Ол къуршча къатханды.

Нартны эмегенледен антлы шуёху Сосурукъ къутхаргъанды. Юч кюнню бла кечени баргъанды къанлы сермеш. Болсада Сосурукъа душманны чачханды эмда нартланы эркин этгенди. Ма быллай ишле болгъандыла Дых-Тауда, деп жазылады нарт таурухлада.