Чам хапарларыбызны сейир дуниялары

Белгилисича, къарачайлыланы бла малкъарлыланы кёлден айтылгъан халкъ чыгъармачылыкълары тинтилип башлагъанлы алай кёп заман озмагъанды, аны себепли, кёп тюрлю соруулары, проблемалары тынгылы чакъда тинтилмегендиле. Фольклор жанрланы бир бирден айырыу, аланы энчиликлерин белгилеу, бир жанрны ичинде тюбеген башхалыкъланы ачыкълау да аллай сорууланы санына киредиле. Бу темагъа тинтиуню материалны автору адабиятчы Зануколаны Фаризатды. Материалны аны жазмаларына кёре жарашдыргъанбыз, ол бу жаны бла сейирлери болгъанлагъа жарар деген акъыл бла.

Чам эм масхара хапарланы жанр ичинде класслагъа юлешиниулери бла да хал алайды. Халкъ чыгъармачылыкъда бу магъаналы жанрланы жыйышдырыу кереклисича толу бардырылмагъанды, болсада  Ортабайланы Римманы, Хаджиланы Танзиляны эм башха алимлени фольклор жыйымдыкълары, талай кемчиликлери болгъанына да къарамай, бу ишни тамамлаугъа уллу къошумчулукъ этгендиле.

Бусагъатдагъы литература илмуда фольклоргъа кирген чам эм масхара хапарланы белгилегенде, асламысында «анекдот» деген термин хайырланылады. Аны къысха, кёлден айтылгъан, тюрлю-тюрлю магъаналы, киши сакъламагъан, жютю акъыллы ахыры болгъан кюлкюлю хапарныча ангылап, жашау-турмуш жомакълагъа къошуп къоядыла. Алай терминни бу магъанасы жаланда XIX ёмюрню 2-чи жарымында хайырланылып башлагъанды, ол кезиуге дери уа «анекдот» деп, тарыхха, халкъгъа магъанасы артыкъ уллу болмагъан, алай белгили адамны бир ышанын ачыкълагъан бир болумну суратлагъан къысха хапаргъа айтылгъанды. Къарачайлылада, малкъарлылада да бу терминни эки магъанасына да келишген чыгъармала элпекдиле.

Къарачай-малкъар фольклористикада алыкъа бу чыгъармаланы эки къаууму да бир бирден тынгылы айырылмагъандыда. Юлгюге, къарачай-малкъар фольклорну хрестоматиясыны автору Хаджиланы Т.М. аланы жомакълагъа саналгъан чамлагъа (анекдоты) эм къара сёз бла айтылгъан, алай жомакъ болмагъан прозагъа кирген чам эм масхара хапарлагъа (юмористические и сатири ческие рассказы) юлешеди. Алай эки къауумну бир бирден айыргъан шартланы уа белгилемейди, аны ючюн а биринчи къауумгъа кирирге тийишли чыгъармала «Жомакъла болмагъан, къара сёз бла айтылгъан фольклор жанрла» деген башда да бериледиле («Ёгюз бла ууанык», «Ёгюз бла эшек»).

Эрттеден бери да таулула заманында айтылгъан сёзню, чамны бек сюйгендиле. Таулуну жютю сёзге, кеси тилине сюймеклиги сатираны тюрлю-тюрлю формаларыны жаратылыуларына эм айныуларына себеп этгенди. Ол формала къарачай-малкъар тилде чам, масхара, самаркъау, накъырда деген сёзлени болушлукълары бла бериледиле.

Чам, масхара хапарланы бу тюрлюсюнде таулула тийишли кёрмеген, айыплыгъа санагъан шартланы (сёз ючюн, эринчеклик, адепсизлик, къоркъакълыкъ эм д.а.к.). Аланы жигитлерини санларына акъылсыз, эринчек эрле бла къатынла, къоркъакъла, бусурман дин келгенден сора уа зар, аман акъыллы эфендиле бла моллала да къошулгъандыла.

Къарачайда бла Малкъарда, Малкъарны тюрлю-тюрлю ауузларында, эллеринде жашагъанла бир бирлерини юсюнден къурагъан хапарлары да терк-терк тюбейдиле. Алай ол болум аланы араларында болгъан жаулукъну угъай, бир бирлери бла жютю акъыллыкъда эришиуню ышаныды («Жау бла малкъарлы», «Къарачайлыла ёгюзню бичакъгъа созгъанлай» эм башхала). Ол хапарлада айтылгъан кертимиди, огъесе ётюрюкмюдю деген соруугъа Гадийланы Ибрагимни «Нарт уя» деген романыны жигитини Темирбекни сёзлери бла жууап берирге боллукъду. Къоналий малкъарлыла бызынгылыланы юсюнден айтханлары керти болурму дегенде, ол: «Тейри, ахшы улан, «сохан ашамагъанны ийиси чыкъмайды» деп бош айтылгъан болмаз, баям, ол чамчыла бир затыбызны эслегендиле. Алай ол малкъарлы шуёхларыбыз а аны бла да къоймайдыла, ыннаны да ары къошадыла ансы», - деп жууаплагъанды. Анга кёре уа, быллай чам хапарны мурдорун керти болум къураса да, къошулгъан затлары да барды дерге боллукъбуз.

Таулуланы араларында эркин жюрюген Насра Хожаны хапарлары да къарачай-малкъар фольклорда энчи жерни аладыла. Шаркъ сатирадан алыннганлыкъгъа, Насра Хожа къарачайлыланы бла малкъарлыланы чам эм масхара хапарларында чынтты таулуду. Бу къауум чыгъармада ала кеслери эр кишиге ушамагъан, айыплыгъа саналгъан къылыкъланы, шартланы (малкёзлюк, тиширыулагъа, сабийлеге, хайыуанлагъа аман болуу, махтанчакълыкъ, иймансызлыкъ эм башхала) масхаралагъандыла, алай жютю сёзге усталыкъгъа иги кёзден къарагъанларын ачыкъ кёргюзтгендиле. Айтылгъаннга кёре, къарачайлыла бла малкъарлыла шаркъ сатирадан жигитни алып, кеслерини жашау халларына жарашдыргъандыла. Аны себепли, керти адамла бла болгъан ишлени юсюнден хапарланы кёбюсю, баш жигитлерини атлары унутулуп, бу чыгъармалагъа къошулуп къалгъандыла.

Заман оза баргъаны сайын жашау тюрленеди, аны бла бирге уа чам, масхара хапарлада да жангы затланы юсюнден айтылады. Алай бла адамланы жахилликлерин, жангы затлагъа юйюрсюнюрге унамагъанларын масхаралагъан, жангы техника бла байламлы кюлкюлю болумланы суратлагъан хапарла да жайылгъандыла (сёз ючюн, бир къашхатаучу Аушигерге нартюх урларгъа «Запорожец» машина бла баргъанда, къалауур бу машиналаны багажниклери аллында болгъанларын билмей, артында дагъыда бир двигатели болгъанына ийнанып, уручуну жиберип къойгъаныны юсюнден хапар).

Бир-бир чам, масхара хапарла уа, халкъда жюрюй кетип, айтыулагъа, фразеологизмлеге ётюп да къалгъандыла (сёз ючюн, «Къадырланы къызынлай къалгъан», «Тели Жанибек Чегемге баргъанлай», «Доттулары кеслери къошларына чапханлай» эм д.а.к.).

Алай бла, биз къарачайлыланы бла малкъарлыланы чам эм масхара хапарлары эркин жюрютюлгенлерин, жомакълагъа, жомакъ болмагъан прозагъа да киргенлерин, тематика жаны бла тюрлю-тюрлю къауумлагъа юлешиннгенлерин, халкъны жашау болумлары бла бирге тюрленнгенлерин, ала бюгюн да фольклорну, адабиятны да байыкъландырып тургъанларын чертирге боллукъбуз.

Поделиться: