Малкъар адабиятны поэзия мурдорун салгъан акъылман Мечиланы Кязим 1859 жылда Холам-Бызынгы тарында Шыкъыда туугъанды. Атасы жашчыкъны эфенди этерге сюйгенди. Аны Шыкъыгъа Къумукъдан келип, сабийлени окъутхан Эфендиев Хусайнагъа жюрютгенди. Бызынгыда медиресе ачылгъанда, Шыкъыдан ары жюрюп, анда да юч жыл, андан арысында Лескенде медиреседе да окъугъанды. Ол алада шариатны, исламны тарыхындан сора да, арап, фарси маданиятладан, географиядан, астрономиядан да билим алгъанды.
Алай а Кязим да, атасыча, темирчи болгъанды. Жыр, назму къураб а гитчелигинден башлагъанды. Халкъыны харкюнлюк къайгъылары – тенгсизлик, къолайсызлыкъ, зулмулукъ аны жюрегин кюйдюргендиле. Ол аны жашауун назмулагъа салып, алай айтханды. Алда жазылгъан назмуларындан бир къаууму быладыла: «Къар жауады», «Апсаты», «Сагъыш». «Тахир бла Зухра» деген белгили поэмасын, ызы бла «Тарыгъыу», «Рахму этер Аллах адам улуна», «Тюшюнде ашлаугъа олтуруп», «Байгъа сен кёп байлыкъ бердинг», «Тёреле сурала кибик» деген эм башха назмуларын да жазгъанды.
Биринчи кере хаж къылыргъа ол 1903 жылда баргъанды. Мухаммат файгъамбарны (Аллахны саламы анга болсун) сыйлы ташына баш ургъанды. Анда жарлы къайда да азап чекгенин кёргенди. Андан къайтханда, ол, артмакъларын чачып: «Ма, мен келтирген байлыкъ буду»,– деп, китапларын кёргюзтгенди.
1909 жылда, Темир-Хан-Шурада (Буйнакск) Асанланы Локъманны «Къылыкъ китабы» чыкъгъанды. Анда Кязимни «Ийман-ислам» поэмасы да басмаланнганады.
Экинчи кере хаж къылыргъа уа Кязим 1906 жылда атланнганды. Ол анда тёрт жыл тургъанды. Стамбулда, Багдадда, Шамда (Дамаскда), Меккада, Мисирде (Каир) да болгъанды. Ол шахарланы айтхылыкъ медиреселерине, межгитлерине да жюрюгенди. Сора Каирде белгили Аль-Азхар университетде окъугъанды. Шаркъ адабиятдан хапарлы болгъанды. Кечеледе, аулакъ отланы къатларында араплы малчыланы юй, къош жашауларын кёргенди, аланы жырларына, таурухларына тынгылап, жарсыулары кёп болгъанын кёргенди. Кеме бла тенгизледен да ётдюм…», «Бийик тауланы башында…», «Муcаны къатлап, Тур таууна чыкъдым…», «Дуния деген алай къыйын, тик жолду…», «Бу дунияда къууанч азды, бушуу – кёп…» деген эм башха, Тюркде, Арапда назмуларында ол тенгсизликни юсюнден айтады.
Биринчи дуния уруш башланнганда, Кязим ол заманда жазгъан назмуларында жерни, ырысхыны да патчахла юлешгенликге, аны ючюн баргъан сермешлеге, от ичине жарлыла киргенлерин айтады.
Кязим, 1905 жылдагъы революция келир боранны къуугъунчусу болуп, жангы тюрлениулени тылпыуун ангылагъанды, «Тау бийлери, сизге сёзюм…», жарлылагъа уа «Азатлыкъ деген тёзер» назмуланы жазгъанды.
Кязим башхалагъа ушамагъан хажи эди – азатлыкъны азанчысы. Ол революцияны баш идеологиясыны жакъчысы да андан болгъанды. Къумукъгъа, Багдадха, Стамбулгъа да ол халкъына эркинлик тилегенин, излегенин къоймагъанды. «Атасыны жашына осуятында» да ол оюм барды.
Жангы жашауну жакъчылары тау жамауатлада намысы жюрюген Кязимден болушлукъ излегендиле. Аны Нальчикге ишчи эм солдат депутатланы Советлерини 1-чи съездине чакъыргъандыла эм большевикле келтирген азатлыкъны къорууларгъа чыкъгъан жигит уланланы алларында сёлешдиргендиле. «Уучула жыры», «Сауут алыгъыз къолгъа», «Солтан-Хамитни жыры», «Ит къазакъла терс кетелле…», «Жашла, сизге ата сёзюм», «Большевик жолду жолугъуз» деген эм башха назмуланы, «Жашыма» деген кюйню да ол заманда жазгъанды.
Жангы власть орналгъанына, аны бизнича адам саны аз болгъан миллетлеге къайгъыргъанына Кязим жюрекден къууаннганды. «Ынкъылапха болсун табу», «Окъуюкъ», «Окъуу ишде артха къалма», «Пионерлеге», «Колхозчу жашлагъа», «Осуятым курсант жашха», «Ишчи, элли уланлары», «Жашла чалгъы чалалла» деген эм башха назмуларын да Кязим ол жыллада жазгъанды.
Кязимни 1932 жылда колхоз ишде ударниклени 1-чи съездлерине делегатха айыргъандыла. 1934 жылда ол халкъ назмучуланы Нальчикде баргъан съездлерине къатышханды. 1938 жылда аны СССР-ни Жазыучула союзуна алгъандыла. Ызы бла «КъМАССР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу» деген ат бергендиле. 1940 жылда уа аны «Мени сёзюм» деген малкъар тилде биринчи китабы чыкъгъанды.
Ырхы келип, шыкъычыла бир ненча кере къыйынлыкъ кёргенден сора, аланы Кичибалыкъгъа кёчюрюрге оноу этилгенди. Аякъ тиреп болмазын ангылагъан Кязим эллилерини алларында чыкъгъанды ол кеси да сюймеген жолгъа. Алай бла 1940 жылда Кичибалыкъгъа кёчгенди.
Къартлыгъында жер алышыу къыйын болгъаны баямды. «Ёлюм келир» деген назму аны ол заманда этген сагъышларыны кесегиди. Аны ол халын ангылагъан къалам къарындашлары Къулийланы Къайсын бла Отарланы Керим келип, туугъан элинден ажашхан, биринчи китабы къууанч орунуна жарсыу берген таматаны жапсарып, кёлюн алып тургъандыла.
Жашы Асхад, эл советни таматасы, бандитлени къолларындан жоюлгъанда, Кязим «Жарлы бала» деген назмусун жазгъанды. Поэтни эки жашы – Сагид бла Асадуллах а къазауатда эдиле. «Биз хорларбыз!», «Немис, румын киргендиле», «Бу уруш дегенинг неди?», «Мен бир инсан. Жашадым, жанды отум…» деген чыгъармаларын Кязим ол жыллада жазгъанды.
Сюргюн жолунда, жамауатны къыйналгъанын кёрюп, назму окъуй, ууаз бере, зикир айта, белгисиз жолну къайгъыларын селейтирге кюрешгенди. «Жарлы халкъым», «Таукел этейик биз бюгюн» деген назмулары да ол кюнледе жазылгъандыла. Ол ачы кезиуде жазылып, Кязимни дагъыда эки назмусу сакъланнгандыла: «Ыразылыкъ» бла «Осуят».
Кязим хажи анда 1945 жылда 14 мартда ауушханды. Акъылманны кеси жеринде жатаргъа сюйгенин унутмагъан халкъы 1999 жылны ноябрь айында, поэтни 140-жыллыгъы бла байламлы, Кязим хажини обасын туугъан жерибизге кёчюргенди.
