Антларына кертичилей къалгъан врачла

Орус аскер врачла бла тау халкъланы саусузлагъа багъыучу усталары орус-кавказ урушну жылларында, саусузла, жаралыла къайсы миллетден болсала да, алагъа, миллет айырмай, багъып тургъандыла. Аны юсюнден китаплада кёп юлгю келтириледи. Бу материал да медицина жаны бла китапланы автору Александр Масловну энчи тарых магъаналы тинтиу ишлерине кёре къуралгъанды.

Орус аскер врачланы огъурлу тёрелерини мурдорун Россейни ол заманда тюз ниетли алчы алимлери салгъандыла. Аланы юслеринден сёз баргъанда, бек алгъа Матвей Яковлевич Мудровну айтыргъа керекди.

Н. И. Пирогов аны сохтасы болгъанды. Мудров Орус медицинаны мурдорун къурагъанладан бириди, аскер хирургияны юсюнден бек алгъа китап да ол жазгъанды. Жаш врачлагъа Муд­ров былай айта болгъанды: «Саусузгъа болушлукъ керек болса, ол башха къыралны адамыды неда жарлыды деп, сансыз этип къоймай, анга болушургъа борчлусуз. Адамны ким сюе эсе да – керти да илмуну сюйген, илмугъа кесин сюйдюрген да олду».        

Н. И. Пирогов, башха орус врачла да ма аллай адамла эдиле. Ала Кавказда кеслерин къалай жюрютгенлери анга шагъатлыкъ этеди. Пирогов бирде былай жазгъанды: «Азиячыла жаралыны санын кесмейдиле. Экспедицияны кезиуюнде бизни сюймеген чеченлиле саусузлагъа къараучу жерибизге жаралыларын – бутун неда къолун кесип кетермей жарамазлыкъланы келтирип     тургъандыла. Бизни врачларыбыз ампутация этгенден сора, чеченлиле жаралыларын артха алып кете эдиле.

Туземли устала европалыла сау эталмагъан жараланы багъып да тургъандыла. Алай, ала къан чыкъгъан операцияланы сюймейдиле да, къаны ахыры да тауусулуп, саны бир зат да сезмезча болгъунчу, адам­ны бутун неда къолун кесмейдиле».

Салты деген элни къатында сермешден сора, орус солдатла Шамилни болушлукъчусу Байсунгур наибни жаралы болуп тургъанлай тапхандыла. Н. И. Пирогов анга кеси операция этгенди, наркоз бла жукълатып, бутун кесгенди. Шамилни тилеги бла Пирогов, Дараду элге барып, иймамны ауур жаралы болгъан ичкерли Наиби Умалятны онг имбашындан аны бек къыйнап тургъан окъну чыгъаргъанды. Шамилни жашы Джамалуддин Россейде жесирликде тургъанды. М. С. Воронцов бийни адъютан­ты Давид Чавчавадзе, бийни къатыны да Шамилде жесирликде эди. Аны Шамилни жашына алышхандыла. Джамалуддин Россейден къайтхандан сора ёпке ауруудан ауругъанды. Шамилни тилеги бла Хасавюртда орналгъан аскер лазаретден орус врачла Дарги-Ведено элге дарманла жибергендиле. Джамалуддин бек онгсуз болгъанда уа, Хасавюрт гарнизондан Тулу-Къади ауулгъа полкну врачы Петровский баргъанды. Алай, не медет, саусузгъа ол болушалмагъанды – аны аурууу тереннге кетген эди. Аллай кёп юлгю келтирирге боллукъду. Таулу устала да жаралы орус солдатлагъа болушлукъ эте тургъандыла.

Салты эл ючюн сермешде полковник В. К. Мищенкону кёкюрегине окъ тийгенди. М. С. Воронцов ол жигит офицерге уллу хурмет этгени себепли, Пироговдан анга болушурун тилегенди.  Полковникни жарасына къарап, Пирогов аны ёлюр жаралыгъа санагъанды да, сау этер амал жокъду дегенни айтханды. Сора, офицер А. Зиссерман жазгъаннга кёре, таулу устаны чакъыргъандыла да, Мищенкогъа къарарын тилегендиле. Таулу уста, багъып, аны сау этгенди. Мищенко андан сора 25 жыл жашагъанды.

Таулу устала жесирге тюшген жаралылагъа да бакъгъандыла. Аллай бир устаны юсюнден «Кавказ» газетде С. Т. Званба былай айтады: «Жесирле алып, кече къалыр жерлерине къайтып келе туруп, бир адыг уста, жесирлеге къарап, болушлукъ керек болгъанлагъа болушханды. Таматалары уа жаралыланы бла ёлгенлени кётюрюп келирге кесини адамларына буюргъанды. Аладан жангыз бири да угъай демегенди, ол ишни ала кеслерини борчларына санайдыла». Алай хар жесир ючюн а ахча сурап болгъандыла.

Жаралыны жауну къолунда къойгъан тау халкълада уллу бедишлик ишге саналгъанды. Тёреге бузукълукъ этилгеннгеча, анга алай къарагъандыла. «Таулада жашагъанла, сермешге тебирей туруп, жууукъларыны, нёгерлерини ёлюклерин, анда къоймай, алып келирге, аллай онг болмаса уа, ёлгенни юйюрюн кечиндирирге сёз берип болгъандыла»,-деп жазгъанды Н. И. Пи­рогов.

Орус солдатлада тау адетледен алыннган быллай тёре да жюрюгенди: «Ёлген нёгерлерин жауну къолунда къоймакълыкъны уллу бедишликге санаргъа. Офицерлени бла аскер башчыланы юслеринден а айтыр кереклиси да жокъду». Аллай тёреге бузукълукъ этмейбиз деп, эки жаны да Чеченни агъачларында, Дагъыстанны тауларында керексиз кёп адамларын къырдыргъандыла. Жаралыны неда ёлгенни уруш болгъан жерден чыгъарыргъа баргъан орус солдатладан бир бёлек адам ёлген кезиуле кёп эдиле. «Къалай болду эсе да, анга (Шамилге) бир адамыбызны да къоймагъанбыз»,-дегендиле солдатла. Эки жаны да ёлгенлерин, жаралыларын алышып тургъандыла.

Кавказны таулу усталарыны багъыу амаллары бла шагъырей болгъандан сора, Н. И. Пирогов хирургияда бир-бир болумлагъа жангыдан къарагъанды да, ол амалланы хайырланнганды.

Саусузлагъа багъыуда бир талай химия дарманланы хайырланыргъа Пирогов таулу усталадан юйреннгенди. Сёз ючюн, жарасы терсейген саусузгъа багъыуну амалын Пирогов таулу усталаны сынауларындан алгъанды. Артда Пирогов аллай операциягъа «лампасный разрез» деп атагъанды. Ол былай этиледи: жара тюшген бутну неда къолну, бир ненча жеринде этин тешип, аман хауасын чыгъарча этедиле, сора ол тешилген жерлеге жангы, таза хауа киреди. Ол а саусузну жарасын иги этерге себеп болады.

Къоллары, бутлары сыннганлагъа таулу устала малланы къургъакъсыгъан терилерин чулгъап, алай багъып болгъандыла. Н. И. Пирогов, аны кёрюп, гипс салыуну жоругъун андан сора жарашдыргъанды.

Н. И. Пироговха сермеш баргъан жерледе жыйышдыргъан сынауу аскерлени медицина жаны бла жалчытыуну баш болумларын къураргъа бек болушханды.