Белгили Алимни Малкъаргъа келгенини юсюнден

(2-чи кесеги)

30 июльда Леонид Лавров Чегем ауузуна тебирегенди. Жолу – Нальчикден Биринчи Чегемни бла Экинчи Чегемни юслери бла тартылгъанды. «Ол эки элге таулула Къудайнат-Къабакъ дейдиле. Экинчи Чегемден ётгенлей, жол жанында беш жарты оюлгъан кешене кёргенбиз. Экиси аман сакъланмагъандыла, ол бирси ючюсюню уа башлары, бир-бир къабыргъалары да оюлупду.  Бийик, таш башлы кешенеле бир бирге тытыр бла жабышхан ташладан къаланыпдыла. Бири сегиз мюйюшлю пирамидагъа ушайды, башы да чукуй маталлы болуп.

Къабыргъалада штукатурка ызла къалгъандыла. Эшиклери жокъду, терезечиклери уа – бирер, шаркъгъа айланып…, – деп жазады ол. – Лячинкъаяны ызындан Малкъарны таулары башланадыла. Тёбен Чегем элни (Чежокъ-Къабакъ) ётюп, тауда черекни къысып, аны башында уллу гыйы ташла болуп сюелген таргъа киребиз. Тар жол тюз да, тик бола барады, къаяда ишленипди да, машинада тургъанлай, къолунгу узутып, башынгда таш къабыргъагъа тиерге боллукъду.  Бир жол жингирикден бурулгъанлай, чучхурланы кёресе. Тардан ётгенлей, бийик къаяда къарылгъач уясыча орналгъан Гюдюргю эл тюбейди. Анда юйле ташдан къаланыпдыла, башлары уа тюздю, топуракъ. Аны ызындан келген Акътопуракъ элде да юйле тюз аллайладыла. Андан ары анда-мында бир чаллыкъ жерле, къошла тюбейдиле. Ахырында Огъары Чегемге келебиз».

Ол эл Чегем черекни сол жанында Жылгы сууну эки жанын алгъанын,   «Жылгы» деген элни экинчи атыча да жюрютюлгенин, анда къонакъ юй, почта, ашхана да бир эки къатлы мекямда болгъанларын, аны экинчи къатысында ачыкъ коридор кёрюннгенин, алгъын ол юй Баразбийланы бийленики болгъанын да айтады автор.

Огъары Чегемден Думала деген эл кёрюнеди. Чегем ауузда башха эллени арасында атларына кёре экисин айырып айтады Лавров: Шоугенбаш (христиан динни баш къуллукъчусу) бла Жора (жор).  

Огъары Чегемде Малкъарукъланы бийлени юч къатлы къалаларына да энчи эс бёледи: «Къала иги сакъланнганды. Аны башы сванлылагъа тёрели от-окъ атар тешикле бла бошалады. Ол жаны бла бу къала Шимал Кавказда энчиди. Къала ташладан цемент бла къаланнганды, сюртюлюпдю.   Элден бир километр узакълыкъда, Жылгы сууну боюнунда тик къаяда ишленнген эски атлауучла бардыла. Огъары Чегемни къатында кешенели къабырла бардыла.

Огъары Чегемде тёрт бий тукъум жашагъанларын: Кучуклары, Малкъарукълары, Келеметлары эм Барысбийлары (Баразбийлары) анга кёре эл да тёртге юлешиннгенин, Келеметланы юслеринден къулларын эшеклеге алышхандыла деген хапар жюрюгенин да сагъынады автор.

«Эл советде мен бир жахил багъыучуну тутулуп тургъанын кёргенме. Ол къан алыу бла кюрешгенди, ол ишде хайырланнган бичакълары да биргесине эдиле. Чегемлилени сванлыла, къабартылыла бла алгъыннгы урушларыны юсюнден да эшитгенме. Тарда чучхурла къатында чегемлиле жолну ташла бла жабып, дайым къалауурла тутхандыла алайда. Бахсан ауузунда Быллым тийресинде да алай этгендиле таулула. Патчах аскерле таргъа биринчи кере киргенлери, Акътопуракъ тийресинде бир элни кюйдюргенлери, андан Бахсан суу таба кетгенлери да халкъны эсиндеди.

ХVШ ёмюрге дери таулуланы жарты христиан, жарты мажюсю ийнаныулары юч къатлыды: эрттеги тюрк, кавказ эм христиан-осетин. Тейри – эрттегили тюрк Тенгри – Аллахны синоними болгъанын тохташдыргъанма. Бир бурууда къазыкъгъа чанчылып тургъан ат баш кёргенме.

Къаланы шимал жанында Малкъарукъланы штукатурка бла сюртюлген таш юйлери сюеледи. Аны терезе башлары былайлада мекямлагъа ушамайдыла – аланы башлары тёгерек къыйылыпдыла.  Огъары Чегемде юйлени асламысы ташдан ишленнгендиле эм тытыр бла сюртюлюпдюле. Эки этажлы юйле да бардыла баш этажларында уллу ачыкъ коридорлары бла.  Ол коридорлагъа тышындан этилген атлауучла бла минедиле. Бир этажлы юйле бир неда эки терезелиледиле.

2 августда ингирде кеч Нальчикге тебирегенди Лавров. Кече Тёбен Чегемде къалгъанды. Эрттенликде, улоу сакълай, эл бла шагъырей болгъанды. Районну (автор жангылып Элбрус район деп жазады)  толтуруучу комитетинден сора да, анда больница, школ, тюкен, почта, башха мекямла болгъанларын айтады. «Бир бирге жокку болуп жашагъан жокъду, юйле да Огъары Чегемден эсе игидиле. Барыны да башлары эки, тёрт тиклидиле, не къанжал, не къошун бла жабылыпдыла. Баш къатларында коридорла болгъан эки этажлы юйле кёп тюбейдиле. Буруула асламысында чалыдандыла. Таш буруула – хунала аздыла. Къабакъла да чыбыкъдан эшилип этилгенледиле (къабартылыладача), алай а къангадан болгъанла да тюбейдиле, сехле да бардыла. Орамда эки чархлы, тёрт чархлы арбала да тюбейдиле. Бир тюе да кёрдюм анда».

4 августда жаш алим Къашхатаугъа атланнганды.  Ол андан ары Бызынгыгъа ётерге дей эди. Нартан, Аушигер деген уллу къабарты эллени юслери бла озгъанларын, алада уллу арбазла, нартюх бахчала кёргенлерин, юйле агъачдан бла топуракъдан, самандан ишленип, сюртюлюп тургъанларын айтады ол. Башлары асламында къошун бла, анда-мында уа къанжал бла жабылыпдыла, арбазла чалы буруула бла бегитилипдиле дейди.

Клубха кирген эдим, анда тепсеучюлени репетициялары бара тура эди. Ала Къабарты-Малкъарны автономиясыны онбешжыллыгъын белгилерге хазырланадыла. 9 августда Нальчикге къайтып, Лавров Баталпашинскге кетгенди…