Белгили Алимни Малкъаргъа келгенини юсюнден

    (1-чи кесеги)

1936 жылда жай айлада Малкъаргъа келип, СССР-ни Илму академиясыны кичи илму къуллукъчусу Леонид Иванович Лавров (1909-1982) мында кёргенини юсюнден «Из поездки в Балкарию» деп, «Советская этнография» деген китапны экинчи томунда (175-181 бб.) жазгъанды. Ол басмадан 1939 жылда чыкъгъанды.

Нальчикни юсюнден ол былай жазады: «Къабарты-Малкъарны ара шахары алыкъа революциягъа дери болгъан халдады – слобода. Область учрежденияла эски, ол затха деп ишленмеген мекямлада орналыпдыла.

Музейге бардым. Аны таматасы М.И. Ермоленко мени экспозициясы бла шагъырей этди.  Тёрт отоу бар эди анда. Тарых эм этнография бёлюмле жарлы кёрюндюле. Этнография бёлюмде кийим, уруш сауут, арбаны модельлери эм башха эски затла бардыла, тарых бёлюм а жокъну орунундады. Гитче художестволу бёлюм да барды. Битеу болгъан экспонатланы асламысы археология бла байламлыдыла – неолит, багъыр, жез, темир эпохаладан къалгъан затла. Ермоленко ишин сюйген археологду да, баям, аны бла ангылашынады бу болумну сылтауу.

Экспозиция дегенлигиме,  затла бир тюрлю бир тизгинсиз жыйылыпдыла. Алай а Ермоленкону къыйынын сансыз этип

Леонид Иванович Нальчикде илму-излем институтда сыйлы устаз, лингвист Нурий Цагов бла, жаш фольклорист Алим Кешоков бла да танышханды. Барамтаны (Вольный Аул) ол бек тынгылы суратлайды. Уллу жер юлюшледен къуралгъан элни орамлары бир-бир жерледе къынгыр да, тар да, башха жерледе эркин болгъанларын, саман юйлени башлары къошун бла жабылгъанларын, ала акъ сюртюлюп тургъанларын, ала бла бирге таш юйле да сюелгенлерин, юйлени барыны да терезелери арбазгъа къарагъанларын, къоншула бла араны шинжи къудору терекле айыргъанларын айтады ол. Дагъыда къабакъ орунуна уа не чалы эшикле, не сехле салыннганларын, тёрт чархлы кюбюрчекли арбала жюрюгенлерин, эшекле бла ёгюзле тюбегенлерин да сагъынады ол.

27 июньда ол Бахсан ауузуна тебирегенди. Къабарты элледен озуп, Лашкутагъа келгенди. Элни аты не магъана (Ташхура – С.М.) жюрютгенин анга киши айталмагъанды. Жолоучу этнограф,  мында къошунбаш саман юйледен сора да,  башларында ханс ёсген, жербаш, таш юйле кёргенди. Лашкутадан сора ол Аман-Къабакъгъа (Бедик) келгенин, анда иги, бусагъатда жашаугъа келишген юйле сюелгенлерин айтады. Ызы бла Племсовхоз, сора огъары малкъарлыла къурагъан Шошбауат элчик сюеледи.

Баям, ол заманда жол мындан баргъанда онг жанында тау этеги бла баргъаны себепли болур, Быллым элге жууукълашханында, автор ол элни жолну сол жанында ишленнген амфитеатргъа ушатханды. Эл тийресинде шиякыланы юслеринден да айтады автор. Эллиледен биреулен анга бу жерле алгъын Орусбийланы болгъандыла, аладан Малкъарукълагъа ётгендиле дегенин да эсгереди Лавров.

«Быллымдан ары эл жер тюбемей кёп тургъанды. Анда-мында ташдан къаланнган, башларын ханс басхан алаша къошла кёрюнедиле. Аланы эшиклери кенгдиле, терезелери уа жокъдула. Чаллыкъ жерле кёп, ашлыкъ сабанла, картоф ёсген бахчала аз тюбейдиле. Нартюх мында бишмейди дейдиле. Жолну эки жаны сыйдам къаяладыла. Бир-бир жерледе назы терекле ёседиле.

Тёбен Бахсанда (Герхожан) жол жанында коллективизацияны заманында жоюлгъан къуллукъчуланы эсгертмелери сюеледи. Мында, саулай бу тардача, жер бетли юйле мугур болуп турадыла. Бахчала алаша таш хунала бла бёлюнюпдюле. Андан ары тюбеген элчикледен бирини аты Тотурду – Фёдор. Баям, былайлада эртте сыйлы Фёдоргъа табыннгандыла…»

Андан ары автор Эл-Журтну юсю бла ётгенин, ахыр жолу – Огъары Бахсаннга келтиргенин айтады, аны Ючкюмел, Орусбийлары деген атларын да сагъынып. «Элни ара майданы Кыртык сууну боюнундады. Аны къыйырында тёртмюйюш чигинжи сюеледи. Анда, ат тагъарча, тешикле этилипдиле. Элде орамла жокъдула, юйле анда-мында, бир бирден узакъда, жууукъда да чачылып сюеледиле. Асламысыны чеклери белгиленип окъуна тюйюлдюле. Мен юч тюрлю ишленнген юй кёргенме анда: ташдан, агъачдан, самандан ишленнген. Бир-бир юйлени арт къабыргъалары таш бла тышланнган тау къыйырыды. Эки къатлы юйле да бардыла, баш къатысында ачыкъ коридорлары бла. Юйлени башлары уа не топуракъ бла, неда агъач бла жабылыпдыла. Анда-мында къанжал башлы юйле да тюбейдиле, къошун башлыла уа жокъдула. Юй башладан а топуракъ сюртюлген чалы ожакъла къарайдыла.  Ала Адыгеяда тюбегенлечадыла, алай мында тытыр бла сюртюлюпдюле. Жамауат мекямла уа – эл совет, изба-читальня, тюкенчик эм уллу терезелери бла жангы таш школ. Элде жангыз межгит а 1935 жылда кюйгенди.

Автор анда ол элли устазгъа тюбегенди. Ол анга шахмат низам бла тизилген гитче тёртгюллени  суратлары бла тёртмюйюш, сай минчакъны кёргюзтгенди.  Аны шыякыда тапханын да айтханды. Устаз Картык тарында къаяда эрттегили къабыр болгъанын, элни тёгерегинде эски затла табыла тургъанларын да билдиргенди.

Устаз бла аны юй бийчеси Орусбийланы бийле халкъны къалай къыйнагъанларын, революциягъа дери Бахсан ауузунда бар иги жерле аланы болгъанларын, ала къаран къалып тургъан жерлени бегендеге берип, башха адам аланы тап этгенден сора, келишимлерин бузгъанларын,  эртте заманлада терслиги болгъанны майданда ол алда сагъынылгъан чигинжиге байлап, къамичи бла тюйген хапарла да жюрюгенлерин айтхандыла.

«Огъары Бахсанда 1936 жылда жашауу келген тиширыу, Орусбийланы Исмайылны къызы, жашап турады. Сууну ары жанында Адыр-Суу деп гитче элчик кёрюнеди. Анда юйле Огъары Бахсандагъылагъа ушайдыла.

Къызбуруннга къайтып, андан тау тюбюнде орналгъан уллу элге –  Кёнделеннге баргъанма. Анда да, къабартылыладача, юйле самандандыла, къошун не салам башлы. Къабыргъалары тытыр бла сюртюлюпдю.  Терезелени, оруслуладача, къабакълары барды. Экинчи къатысында ачыкъ коридорлары бла эки къатлы юйле бардыла. Буруула не чалыдан, не ташдандыла.  Хунала топуракъ бла этилгендиле. Къабакъла чалыдандыла, алай а аланы энине, ёресине да салыннган къангаладан ишленип, эки ачылгъанлары да тюбейдиле. Къыйыр чигинжилерини орунларына эски сын ташла салыннган къабакъланы да кёргенме. Эки межгитни да минаралары бардыла. Аланы башларында бери чыкъгъан тёгерек балкончукъла ишленипдиле. Межгитлени тёгерек ара башлары Заюковода тюбегенлеге ушайдыла».

Кёнделенде Лавров къарачай халкъны атасы Къарчаны юсюнден таурухну малкъар тюрлюсюн жазып алгъанды. Анда къарачайлыла, Къобаннга кёчгюнчю, Бахсан ауузунда жашагъандыла деп айтылады. Артдаракъ ала XVII ёмюрде керти да Бахсан ауузунда жашагъанларына шагъатлыкъ къагъытла табылгъандыла.