Пелиуан Сары Къаншау

Халкъыбызны сейир эмда айтхылыкъ адамлары не заманда да болгъанларына сёз жокъду. Аланы юслеринден толу хапар билиу а бюгюннгю тёлюню борчуду деп, мен алай оюм этеме. Бюгюн хапарын айтырыкъ пелиуанладан бири уа Сарбашланы Къушуну жашы Къаншау болгъанды. Ол Чегем тарында 1774 жылда туууп 1936 жылда ауушханды. Деу къаягъа ушаш малкъарлы 162 жыл жашагъанды. Сары Къаншауну жашы Мажид да атасыны кёрюмдюсюне жетишалмагъан эсе да, 105 жылны уа ол да ашыргъан эди.

Бюгюнлюкде Къаншауну туудукълары эм аладан туугъанла да, Аллахны ахшылыгъындан, асламдыла. Айтхылыкъ аппаларын ала уллу ёхтемлик бла эсгередиле. Аладан бири хасаниячы Ёлмезланы-Сарбашланы Зайнафды. Аны юсюнден алагъа аталары кёп хапар айтыучу эди. Жыл саны 150-ден атлагъандан сора, Къаншаугъа жангыдан, сабийгеча, азыу тишле чыкъгъан эдиле. Кеси да тау къалауур болуучу эди. Чегем ауузун эбизелени чабыууллукъларындан къоруулап тургъанды.

Сарбаш улуну юсюнден жыр да барды. Чабышханда Къаншау аллына адамны ётдюрмегенди, илишан атып да биреуге оздурмагъан мараучу болгъанды. Миллетибизни тарыхы бла кёп жылланы кюрешип, китапла да жарашдырып тургъан Таумырзаланы Далхат 60-чы жылланы ортасында аны жашы Мажид бла тюбешген эди. Далхат бла ушагъында ол былай хапарлагъанды:

- Бизни анабызны алгъан заманда анга 102 жыл толгъан эди. Чыммакъ сакъаллы кишини ауузунда ол кезиуде бир тиши да тюшмеген эди. Къолуна таякъ алмагъан адам болгъанды. Биринчи къатынындан тёрт жашы бла юч къызы бар эди. Манга быйыл 85 жылдан атлагъанды. Мен а юйюрюбюзде ортанчыма. Биз да 5 жаш бла юч къыз эдик. Атабыз а 1936 жылда ауушхан эди.  Къабыры сын ташы бла Булунгудады.

Ма бу сен кёрген хуналада аны къолу бла салынмагъан бир таш болмаз. Шёндюгюледен экеулен болмаса ол ташланы жангыз адам жерлеринден тепдиралмайды. Кюнлюм къаялада уа ол кийик кибик айланнганды.

Далхатны эсгериулеринде ол кезиуде 102 жылы болгъан Этезланы Зулкъайны аты да айтылады. Этез улу Къаншауну кеси кёрген, аны хапарларына ныгъышда кёп кере тынгылагъанладан бири эди. Ызы бла Зулкъай пелиуан чегемлини хапарларындан бирин айтды. «Жыл саны 100-ге жууукълашхан Сары Къаншау уучулукъгъа чыкъгъан кюнлерини биринде малла урларгъа келгенлени эслейди. Сора, аланы не мурат бла келгенлерине тюшюннгенлей, артха элге болушлукъ излей чабаргъа умутлайды. Алай аманлыкъчыла малкъарлыны эслеп, аллын атла бла тыяр мурат этедиле. Болсада ташла ичинде ала, неда этип, аны жеталмайдыла. Черекни боюнуна жетгенлей а, ол бир жагъадан экинчисине тынч секирип ётеди. Андан ары уа атлыла аны къууаргъа да кюрешмедиле. Сора, ол элге келип, ишни болушунлай айтады. Жигитлени аякъ юслерине этип, ол чегет жаны бла уручуланы алларына чыгъаргъа ашыгъады.

Кёп да бармай ала аманлыкъчыланы жетедиле. Къаншау бугъуп, ушкок атады. Аны тауушуна атла, малла да юркюп, къатыш боладыла. Сора, ол  уручуладан ала малланы къоюп кетерлерин излейди. Алай алгъа ол къауум аны айтханына артыкъ ыразы болмай, ары-бери ушкокладан атдырып башлайды. Эталгъанлары жаланда ол болуп, ала алайдан къачып кетедиле».

- Сары Къаншау айтханнга кёре, мени атам да ол кюн аны биргесине болгъанды, - деп бошагъанды эсгериулери Этезланы Зулкъай.

Жерлерибизни табийгъатыны тазалыгъы бла ариулугъу адамларыбызгъа кюч берип, ала тауларыбызгъа ушаш къарыулула, узакъ ёмюрлюле болууларына себеплик этгендиле.  Пелиуанла да ма андан жаратылгъандыла халкъыбызда.  Этез улуну эсгериуюнде айтылгъан черек жагъа бюгюнлюкде Гешене кёпюр орналгъан жерди. Ол Булунгудан он къычырым ёргедеди. Къаншау секирген сууну эки жагъасындагъы ташланы арасы алты атламдан аз тюйюлдю.

Туудугъу Зайнаф айтханнга кёре, 127 жылында аны аппасы чабып улакъ тутхан, тири киши болгъанды. Кёзлери да бек иги кёргендиле. Кеси да таулада базыныулу атлагъанды. Аны жашауу, иши да таурухлада айтыла келгендиле. Ахырзаман пелиуан чабышыуда атланы озгъанды, кё–кёргенде къарелдини ургъан мараучу болгъанды.

- Бизни Чегем ауузунда жыл санлары 100-ден атлап дунияларын алышханла кёп эдиле. Сёз ючюн Этезланы Зулкъай 120 жашагъанды, мени атам Мажид да 20-чы ёмюрню биринчи жарымында бардырылгъан битеу урушлагъа къатышып, 1980 жылда ауушханды, - дейди Зайнаф.

Халкъда жюрюген «Туудуланы жырда» да  Сары Къаншауну сыфаты болмагъанча аламат эм тынгылы ачыкъланыпды.

 

Кюз къойчула да ма Жёде ауузуна кирдиле,

Ит душманла тасхабызны къайдан билдиле?

 

Кюз къойчула да улакъ кесдиле ашаргъа,

Улакъ этле ма къазанда асылып.

 

Кечелени да ма бир заманы болгъанда,

Душманла жетдиле, къара туманлай, басылып.

 

Ол итлерибиз а, чырпыгъа къарап, юрдюле,

Туудуланы уа ма къойчу къошну сюрдюле.

 

 Къойла къопдула да ол ыстауатдан мау-шаудан,

Къуугъун ийгенбиз Сарыбашланы тири Къаншаудан.

 

 Къаншау барады, ол эки этеги жел эте,

Артха айлана да, кесине кёл эте.

 

Къаншау кетди ит душманладан ычхынып,

Шинжили тарында Къаншауну къууалла, къычырып.

 

Къаншау чабып, ташлы ыстауатха жетгенед,

Кешене тарындан секирип, тёбен Урдозгъа ётгенед.

 

 Огъары Байгорундан къуугъун ушкок атылды,

 Минарадан а къуугъун сапах  тартылды.

 

 Малкъарукъланы уа ачылмаучу къабакълары ачылды,

Гара ауузунда да мал толу къошла чачылды.

 

Ой, баш къусханды ма сабанлада мандалакъ,

Ногъай чыкъгъан эди бу къуугъуннга алгъаракъ.

 

Адам ашайды да шейит Ногъайны эгери,

Жигит Мусос эди батыр Ногъайны нёгери.

 

Ол эки батыр да ма чаба-жорта кетдиле.

Ала душманланы да Тауну Артында жетдиле.

 

Душманла бла да ачы къазауат этдиле.

Ой, баш къусханды ма сабанлада мандалакъ.

 

Жашла айталла, Ногъай кюз биченде тёбент деп,

Къартла да ийнанмайла, Ногъай Тау Артында ёлгенд деп.

 

 Хахай, къуугъун дегенде, ушкогун алып кетгенед,

Жигит Ногъай Тау Артында ёлгенед.

 

Къан барады ма буз кёпюрде, талада,

 Жиляй къалдыла шейитлени тапхан анала.

 

Андан сора да тарыхчы акъсакъалыбыз Таумырзаланы Далхат да аны юсюнден жыр такъгъан эди.

 

Ой, Къаншау, ой Къаншау, бери къайт,

Тау артында асыллыладан хапар айт.

Гешене-Тарында сени сакълайбыз,

Сенсиз жортууулгъа биз базмайбыз.

 

Къара къайгъыны бизге бермезсе,

Нёгер жолуна ауушдан ётмей кесмезсе.

Харамлыкъны кёрсенг, озуп кетмезсе,

Къарыусузгъа да  тырман этмезсе.

 

Ой, Къаншау, ой Къаншау, айтхылы,

Къадарынгы жюгю болур мардалы,

Къайтып энди къатыбызда олтурчу,

Тогъайбаш жугъутурну сойдурчу.

 

Ёшюню аны акъ кюмюшден сырылып,

Къаншау эки секирип жетгенди.

Ол аланы чыдамсызлыкъларына

Сагъайып, сейир-тамаша этгенди.

 

- Сиз, - дегенди,- жол азыкъла алыгъыз,

Сары къууутну чибин бал бла басыгъыз.

Белигизге бугъа териден ийлетип,

Чынтты жиплени къысыгъыз.

 

Чабыр саламны эркин салыгъыз,

Бауларын да алай къаты къысыгъыз.

Ышымларыгъыз болуп къарала,

Ала  артха къайтхынчы жарарла.

 

Ой, Къаншау, ой Къаншау, таулуса,

Эбизеге да алтын алай даулайса.

Быхы бахчасында олтуруп сакъладынг,

Талгъыр къапланны атып къапладынг.

Басмагъа Таппасханланы Аминат.
Поделиться: