Ата журтха кертичи болургъа ант этгендиле

22 -чи июньда Нальчикни Уллу Ата журт урушну кезиуюнде жашаууну юсюнден хапарлагъан документлени бериуню дурус кёребиз. Аны бла байламлы  белгили журналист Светлана Болотокованы  архивден алгъан материалын басмалайбыз.

Уруш башланнганда, шахар уллу аскер лагерьге ушап къалгъан эди. Адамла, митинглеге чыгъып, Ата журтха кертичи болургъа ант этгендиле, аны азатлыгъы ючюн жанларын берирге да хазыр болгъанларын билдиргендиле. Айтханлары бла этгенлери бир болгъанды. Сез ючюн, гидротурбина заводда ишлеген эр кишиле фронтха кетгенлеринде, аланы орунларына юй бийчелери, аналары, къызлары сюелгендиле. Кече-кюн демей, бир сменнге кёп норманы толтуруп ишлегендиле.

Къысха заманны ичинде шахарны бир къауум предприятиялары аскер продукцияны чыгъарыугъа кёчгендиле: кондитер фабрика аш- азыкъ концентратла, гидротурбина завод- минала, гранатла, огнемётла, эт комбинат бла «Чинар» завод -отлукълары бла шешала чыгъаргъандыла. Гидротурбина завод а дагъыда аскер техникагъа ремонт этиу бла кюрешгенди, минометлагъа бла «Катюшалагъа» реактив снарядла да чыгъаргъанды.

Промышленность предприятияла бла артельле къорууланыу заводлагъа аскер сауутланы агъач кереклерин, авиациягъа качестволу фанераны жиберип тургъандыла. Сахтиян чурукъла, уюкъла, жылы кийимле, тонла, башлыкъла, аскерчилеге ич кийимле эм башха затла да къысха заманны ичинде кеп санда чыгъарылып башланнган эдиле.

Ара шахарыбызны интеллигенциябыз а ниет ишин тохтатмагъанды. Поэтле бла жазыучула адамланы жигитликге, батырлыкъгъа талпындыргъан чыгъармала жазгъандыла. Аладан кёпле, ол санда Къулийланы Къайсын, Алим Кешоков, Али Шогенцуков, Михаил Киреев, Отарланы Керим, Аскерби Шортанов эм башхала, фронтха кетип, душман бла къаламлары, сауутлары бла да кюрешгендиле. Китап басма да 1941 жылны аягьында «Барыгъыз да къолгъа сауут алыгъыз» деген ат бла китап чыгъаргъанды. Театрларыбыз а шахарда ишлегенлери бла къалмай, эллеге да терк-терк бара эдиле. Артистле жашауларына къоркъуу жетген болумлагъа тюшген кезиуле да аз болмагъандыла. Анга ма бу бир шарт да шагъатлыкъ этеди. Бир жол ала Жемталагъа бара тургъанлай, алларына бир атлы чыкъгъанды. «Къачыгъыз, немислилени машиналары келе турадыла»,- деп, ол къолу бла аяусуз булгъай эди. Артистле олсагъат нартюхле ичлерине ташайдыла да, анда къарангыгъа дери туруп, сора бирем-бирем къайтдыла артха.

Нальчикде, саулай республикадача, къорууланыу отрядла къуралгъандыла. Ары таулула, къабартылыла, оруслула эм башха миллетлени да келечилери киргендиле. 1942 жылда августда Нальчикге къоркъуу тюшгенде, он минг адам аскер гарнизонда къуллукъ этгенле бла бирге шахарны тегерегинде къорууланыу затла ишленнгендиле.

Анга кирген жерде 15 километр узунлукъгъа уру къазылгъанды. Шахарны ичинде уа дзотла, баррикадала ишленнгендиле. Къызыл Аскерге керекли техниканы чыгъарыугъа ахча жыйыу башланнганды. Андан сора да, фронтха жылы кийимле, продуктла, тютюн кёп санда жиберилгендиле.

Долинскде эм башха жерледе да санаторийледе госпитальла орнатылгъандыла. Предприятиялада, учреждениялада ишлегенле, окъуу юйледе окъугъанла, алагъа жюрюп, жаралылагъа къарагъандыла, къанларын бергендиле. Биринчи айлада республикагъа Москвадан, Ленинграддан, башха жерледен да кёчюп 16 мингден артыкъ адам келген эди. Ала фатарла, иш бла да жалчытылыннгандыла, башха болушлукъ да алгъандыла.

Бизни аскерлерибиз немисли фашистлени Нальчикге жибермей юч айны къаты сермешгендиле. Душманны 70 самолёту, 270 танкы, мингле бла солдатлары шахаргъа ёшюн ура эдиле. Къызыл Аскерге артха кетерге тюшдю. Фашистле Север Кавказгъа келгинчи да, аны халкъларына биз сизни азатлагъанлабыз, шуехларыбыз, дерге кюрешгендиле. Алай алагъа мында бек кюйсюз душманларынача тюбегенлерин кергенлеринде уа, халкъланы бир бирлерине юсгюрюрге умут этгендиле.

Болсада ол муратларына да жеталмагъандыла. Сора кюйсюзлюк бла, азап чекдирип тобукъландырыргъа излегендиле. Фабрикаланы бла заводланы кеслерине ишлетирге сюйгендиле. Жыл санлары 15 жылдан 45 жылгъа дери болгъанланы Германиягъа ишлетирге ийгендиле. Коммунистле, комсомолчула, чюйютлюле, урушха кетип тургъан офицерлени юй бийчелери энчи тизмеге тюшгендиле.

Болсада немислиле кёп адамларыбызны къыргъандыла. Танклагъа къажау ишленнген урула ёлюкледен топпа-толу эдиле. Фашистлени ол кюйсюзлюклерине халкъ къаты кюреш бла жууап эте эди. Ишчиле оборудованияны буза эдиле, кепле жашауларына къоркъуу тюшгенлерине да къарамай, диверсияла къурагъандыла, партизанлагъа, Къызыл Аскерни бёлюмлерине болушхандыла.

Хасаниядан школчу Шауаланы Хамит партизанлагъа керекли шартланы билдирип тургъаны ючюн «Партизану Отечественной войны II степени» деген майдал бла саугъаланнганды. Кёпле жаралы аскерчилени юйлеринде букъдуруп, аланы ёлюмден сакълагъандыла. Агъач къалауур Я.Е.Кандаууровну юйюрю 17 аскерчини къутхаргъанды немислиледен. Кеси уа фашистлени къолларындан жоюлгъанды. Ол Ата журт урушну II даражалы ордени бла саугъаланнганды. Нальчикчиле битеу да 189 жаралы солдатны букъдуруп, сау къалдыргъандыла.

Фашистле шахарны ууучлап тургъан заманларында аны мюлкюне бек уллу хата салгъандыла, оюлмагъан бир юй жокъ эди. Артыкъда, къача туруп, заводланы, фабрикаланы, ариу мекямланы чачдырып бара эдиле. Алай шахар азатланнгандан сора уруннганла бек алгъа фронтха продукция чыгъаргъан предприятияланы терк окъуна аягъы юсюне салгъандыла. Нальчикни мелькомбинаты, эт комбинаты, крахмал завод къысха заманны ичинде ишлеп башлагъандыла.

Кепле къыйынлыкъ сынагъанларына да къарамай, къоншу халкъла: осетинлиле, грузинлиле, эрменлиле, азербайджанлыла къолларындан келген болушлукъну аямагъандыла. Москвадан, Ленинграддан, башха уллу шахарладан бизге предприятияларыбызны ишлетирге аламат специалистле келгендиле. Алай бла 1943 жылда 25 декабрьге кёп предприятияла, культура учрежденияла ишлей эдиле. Ол заманда болгъан шуёхлукъ, биригиулюк, бир ниетлилик халкъла бирге болсала не уллу кючню да хорлаяллыкъларын кергюзтедиле. Биз аны унутмазгъа керекбиз.