Уста Музыкант, республикада биринчи ПОЛИГРАФИСТ фахмусу бла да эсде тургъан

Орусбийланы тукъумда Исмайыл деген атны жюрютген бир ненча эр киши болгъанды. Баям, аладан бек белгилилери Мырзакъулну жашыды. Ол «Элбрусну аякъ жанында», «Кавказда жорукъ бла адетле» деген ишлени автору, орус алим, тарыхчы, юрист, социолог М.М. Ковалевский профессоргъа, халкъ жырларыбызны жазып алып, басмада  сакълагъан орус композитор, пианист, педагог, музыканы теориясыны устасы С.И. Танеевге, «Элбрусны башына чыгъыу» деген китапны автору С.Ф. Давидовичге, башхалагъа да къонакъбайлыкъ этген басханчыды. Кеси да 1931 жылда туугъанды деп жазылады. Аны юч къарындашы болгъанды: Хамзат, Асланбек, Магомет. Биз бюгюн хапарын айтырыкъ Асланбекни жашы Исмайылды – Къабарты-Малкъарда да, таулу халкъны ичинде белгили музыкант эм биринчи полиграфист.

Аны атасы Асланбек орус патчахха къуллукъ этген полковник эди. Анасы уа – орус дворянладан Егорская Клавдия Матвеевна. Исмайыл 1874 жылда Санкт-Петербург шахарда туугъанды. Владикавказда реальный училищеде окъугъанды. Аны бошагъандан сора, жыйырма жылы жетгенлей, атасыны оноуу бла Лейб-гвардияны Измайловский полкунда аскер къуллугъун башлагъанды.

Патчах полковникни юйюрюнде ёсген жашны жашау жоллары алай башланнганы сейир тюйюлдю. Кёп турмай аны Киевде пехота училищеге жиберген эдиле. Анда окъуп чыкъгъанлай, Исмайыл патчахны атасы къуллукъ этиучю пехота полкунда къуллугъун подпоручик чында бардырып башлагъанды. 1900 жылда уа аны Терк областьны милициясыны жаяу аскерине кёчюргендиле. Ол анда 1-чи сотняны командири болгъанды. Ючюнчю жыл анга поручик чынны бергендиле. Бир жылдан а Кавказда 251-чи Георгиевский резервный батальоннга ийгендиле. Ол аскер къауум Ширван полкуна кире эди.

Анда къуллукъ этгенинде, Исмайыл Екатериноградская станицада къазакъ атаманны къызы Екатерина Венеровская бла танышып, кёп бармай аны бла бир юйдегили болгъанды. Ызы бла аны 250-чи Ахульгинский резервный батальоннга кёчюргендиле. Анда аны Святой Станиславны ючюнчю даражалы ордени бла да саугъалагъандыла. Болсада, саулугъу артыкъ аламат тюйюл эди да, ол кеси тилеп, штабс-капитан даражада аскер къуллукъдан кетгенди. Биринчи аны юйюрю Бештауда орналады, анда бир кесек жашагъандан сора, ала Нальчикге кёчгендиле.

Эсгериуледе ол уллу музыкант болгъаны айтылады. Кёп тюрлю музыка инструментледе (фортепьяно, виолончель, скрипка, флейта, цитра…)  согъа билгени сагъынылады. Ол закманлада Орусбийланы  Исмайыл Нальчикде музыка ингирле къурап тургъаны «Терские ведомости», «Пятигорский листок», «Кавказ» атлы кавказ газетледе айтылады. 1905 жылда 11-чи номер бла чыкъгъан «Терские ведомости» газетде уа Орусбийланы Исмайыл Нальчик слободада гитаралада, мандолиналада, балалайкалада башха инструментледе ойнагъан онсегиз адамны бирлешдирип, музыка кружок ачханыны юсюнден жазылады.

Болсада аны башха уллу мураты да болгъанды – ол мында китап чыгъарыу ишни къураргъа сюйгенди. Алай бла Басма ишлени баш управлениясына жазып, аланы болушлукълары бла кеси Къабарты-Малкъарда биринчи типографияны ачханды. Аны эки этажлы мекямы бусагъатдагъы Къабарты орамны бла Гитче Къабарты орамны мюйюшюнде болгъанды. Типография жукъа тышлы китапла бла открыткала чыгъаргъанды. Аны этген ишлеринден бири «Торжество закладки здания для Нальчикского реального училища» (13 июнь 1913 ж.) деген жукъа китапчыкъ эди да, ол бюгюн да бир-бир адамланы китапханаларында, къырал библиотекалада сакъланады.

1910 жылда Нальчик округну таматасы Султанбек Касаевич Клишбиев Басма жаны бла баш управлениягъа былай жазгъанды: «Слобода Нальчикде бир типография барды. Аны Орусбийланы Александрны (Асланбекни) жашы Измаил тутады. Нальчик округда андан башха жерледе типография, литография, башха бир тюрлю бир зарф жюрюген, китап сатхан тюкен, лавка, китап чыгъаргъан фирма да жокъду».

Исмайыл дуниясын 1912 жылда алышханды, анга жаланда отуз сегиз жыл болгъанда. Не мадар, ол алыкъа жаш эди, кёп умутлары толмай къалгъандыла. Алай болгъандан арысында, аны башлагъан ишин юй бийчеси Екатерина Константиновна бардырыргъа сюйгенди, бир кесек заманны ол типографияны къолдан ычхындырмазгъа кюрешгенди.  Болсада аллай онг тапмагъанды. Ол, Владикавказгъа барып, анда округну таматасына тюбеп, андан болушлукъ иш да тилегенди. Алай округну таматасыны ариу, жаш тиширыугъа кёзю къарагъанды. Ол, жашырмай, аны юй бийче этерге сюйгенин айтханда, ол затны унамай, жумушун да толтуралмай, Екатерина Константиновна артха Нальчикге къайтханды.

Типографияны ача туруп къырал берген болушлукъну артха къайтарыргъа керекди деп, аны башха адамгъа – К. М. Львовха сатхандыла. Аны бла тохтамай, Орусбий улу жыйып тургъан музыка инструментлени да торггъа чыгъаргъандыла. Ол мекямда артда кёп жылланы ичинде Къабарты-Малкъарны Эл мюлк министерствосу тургъанды. Исмайыл андан-мындан келтиртген типография машиналаны уа тот басхан эди дейдиле.

Аны жашы Евгений 1918 жылда граждан урушну заманында белгисиз тас болгъанды. Юй бийчеси Екатерина Константиновна уа 1963 жылда Нальчикде ауушханды.

Исмайыл Пятигорский орамда эски къабырлада асыралгъан эди. Энди алайы шахарны ортасыды. Тёгерекни уллу, кёп къатлы мекямла алгъандыла. Бу юйледен биринде жашагъан жыл саны келген Абайланы Раиса, осетинли тиширыу, таулу болгъанымы билгенде, манга былай айтхан эди: «Биз алгъын жолну ары жанында бараклада жашаучу эдик. Уллу юйле ишлерге дегенде, 1970-чи жыллада, былайда эски къабырла болуучу эдиле. Асламысы аскерчиле. Аланы къабырларын кёчюрген эдиле. Башхаланы уа кёчюрмегендиле, къоюп къойгъандыла. Ма бу эки юйню арасында бир темир чалдишли къабыр болуучу эди, кёп тургъанды былайда.  Сын ташы бата баргъан къабырны тёгереги темир чалдиш эди. Анга орус бийче къарап тургъанды, ауушхунчу – баш иеси жата эди былайда, таулу киши, Орусбийланы Исмайыл деп. Арлакъда уа аны типографиясы да болгъандыла деп эшитгенме. Артда, ма бу гаражланы ишлейбиз деп, ол къабыр болгъан жерни да сыйдам этген эдиле…»

Андан бери биз кюн сайын атлагъан жашил арбазны бир къыйырында, эки уллу юйню ортасы бла баргъан жолну жанында культурадан, адабиятдан, дуниялыкъдан да хапары болгъан, халкъыны жашауун жарыкъ да, ариу да этерге сюйген Орусбийланы Исмайыл жатханы дайым эсиме тюшгенлей турады.

Мусукаланы Сакинат
Поделиться: