Солтанбекни алма тереклери

22 июнь - Эсде тутууну эмда бушуу этиуню кюню

Редакцияда  къабыргъада уллу болмагъан жасы мермер таш орнатылыпды. Анда «Коммунизмге жол» (шёндю «Заман») газетни Уллу Ата журт урушда ёлген журналистлерини атлары жазылыпдыла.  Бушуулу тизмеде Гуртуланы Къарайны жашы Солтанбекни аты да барды.  Ким эди Гуртуланы Солтанбек, къалай болду аны къадары, ол жашауда не ыз къойду? Аны юсюнден газет окъуучулагъа Къулбайланы Алий хапарлагъанды.

Хар адамны жазыуу туугъан кюнюнде мангылайына жазылып къалады, дейдиле. Алай эсе, жарсыугъа, Солтанбекге иги жазыу этилмеген эди – ол жаланда отуз беш жыл жашагъанды дунияда. Шёндю аны жашы Салих, аты бизни республикадан тышында да белгили, назмулары кёп халкъланы тиллерине кёчюрюлген поэт, атасындан эсе 25 жылгъа таматады. Айхай да, къуру ол тюйюл эди ахшы умутлары уруш отунда кюйгенле, аллайла миллионла бла саналгъандыла. Алай къазауатдан къайтмагъанланы барысына да этилген жарсыу бла бирге хар юйюрню, хар ананы, хар юй бийчени кесини энчи бушууу болгъанды. Ол ачыу бюгюн-бюгече да Солтанбекни юй бийчеси Абатны жюрегин таралтханлай турады…

Насыплы юйюр эдиле ала – Солтанбек бла Абат. Солтанбек «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде пропаганда бёлюмню таматасы эди. Жашны хунери, билимин ёсдюрюрге итиниулюгю да болгъанын эслейдиле да, Ростовха окъургъа жибередиле Шимал-Кавказ Коммунист университетге. Аны бошап къайтхандан сора партияны Къабарты-Малкъар обкомунда ишлеп башлайды.

Сталинчи репрессияланы бек къызыу кезиую эди. Адам тутулмай кюн хазна озмайды. Къабарты-Малкъарда эм саулай Шимал Кавказда да Совет власть ючюн жан-къан аямай кюрешген таулуладан бирин – Аппайланы Зулкъарнийни да – кюнлени биринде алдыла да кетдиле. Аны жууукълары, Солтанбекге келип, сенден башха айтыр адамыбыз жокъду, Москвагъа жаз, ангылат муну терслиги болмагъанын, деп тиледиле. Солтанбек ол замандагъы халны бек иги биле эди, алай «угъай» дерге тили айланмады. Жазды Москвагъа. Ызы бла уа аны кесин да терследиле, «халкъны душманына жакъ басханы ючюн». Ишинден чыгъарып, алты айгъа колхозда бригадагъа таматалыкъ этерге (ол жыллада аллай адет да болгъанды) жибередиле.

«Жашауумда бек къууанчлы кюнлерим ол кюнле эдиле», - деп эсгереди Абат. Билмей эдиле Солтанбек, Абат да аланы насыплы юйюр жашаулары кёпге бармазлыгъын. Фашист Германияны башчылары «Барбаросса» планны жарашдыра тургъанларын да.

Алты ай озгъандан сора Гурту улун биягъы ишине къайтардыла. Кёп бармай а Уллу Ата журт уруш башланды. Бири биринден гитче тёрт сабийини – Салимни, Салихни, Азретни, Светаны атлары бла 1941 жылны жаз башында ол тёрт алма терек орнатхан эди. Ол жыл 30 июньда уа Солтанбек аскерге кетди. Белгилисича, уруш аллы жыллада окъуулары болгъан адамла алай кёп тюйюл эдиле, аскер бёлюмлеге уа офицерле керек эдиле. Гурту улуну аскер училищеде окъургъа тийишли кёредиле. Окъууну бек иги белгиле бла бошагъаны ючюн тамата лейтенант чын да берип, къуллукъ этер жерине жибередиле.

Ал кезиуде ол аланы тюзюнлей фронтха элтген сунуп турду, уруш бара тургъанда офицерни акъылына андан башха не зат келлик эди. Алай Бакугъа келгенден сора анга не къуллукъну толтурлугъун толу ангылатадыла. Алай бла Гурту улу Совет командованияны Бакуда представительствосуну къуллукъчусу болду. Союзник къыралладан келген техниканы, аш-азыкъ товарланы алыу эм битеу керекли документлени жарашдырыу иш бла кюрешеди. Совет Союзгъа болушлукъ Иранны жанындан Каспий тенгиз бла келе эди. Анда Гурту улу бла бирге Чабдарланы Къасым да болгъанды.

Фронтдан къагъыт келсе, юйде аны алыргъа къоркъгъан этиучюлери мени да эсимдеди. Кесими жазгъан болур, башхаламы жазгъан болурла, иги хапармы, аман хапармы жазыла болур деп. Кёпле кеслери къагъыт жаза да билмегендиле. Къагъытны къолуна алгъанлай окъуна Абат эрини хатын таныды. Аллахха шукур, сауду, деп къууанды. «Бакугъа бир келип кет, Къабарты-Малкъарны Баш Советини Президиумундан тилесенг эркинлик берликдиле», - деп жаза эди Солтанбек. Къуру кеси жолгъа чыгъаргъа базынмай, Абат Къасымны эгечи Зурият бла бирге эркинлик тилей барады. Баш Советни Президиумунда Зуриятха эркинлик бередиле, Абатха уа берирге унамайдыла. Алай бла Бакугъа баралмады да къалды. Жюреги бек къыйналды, мудах болду, не этерик эди…

Немислиле Сталинград сермешде къаты ууатылып, Волга черекде кемеле да эркин жюрюрча болуп, Ленинград да къуршоудан азатланнгандан сора Гурту улуну Бакуда къуллугъу бошалды. Аланы къауумун Кизлярны юсю бла Прохладнагъа келтирдиле – башха аскер бёлюмлеге къошуп, фронтха жиберир мурат бла. Ким биледи, бу жолдан сора юйюрюмю кёрюрмеми, кёрмезмеми, былайгъа келгенден ары юйге къайта кетерем, деп тиледи Солтанбек командирлеринден. Аны алты кюннге эркин этдиле. Ол Акъ-Сууда алты кюн туруп кетди.

Нек эсе да, аланы жангыдан Кизляргъа къайтардыла. Энди уа, жаяулай барлыкъ болсам да, алайгъа жетмей амалым жокъду, деп таукел болду Абат. Солтанбекни эгечинден туугъан къызны – Бакъыятны да нёгерге алып жолгъа чыкъды. Уруш заманда ары-бери барыргъа бек къыйын эди. Къалай-алай болса да, Прохладнагъа жетедиле да, андан ары, насыплары тутуп, бир иги  адамгъа тюбейдиле – жаш офицерге. Ол таулу тиширыуланы Кизляргъа тебиреп тургъан аскер машинагъа миндиреди. Алай алагъа анда эки кюнден кёп турургъа эркинлик бермедиле, баям, Солтанбек къуллукъ этген аскер бёлюмню фронтха кетер заманы жетген болур эди.

Ол кюн къалай айырылдыла Солтанбек бла Абат бир бирлеринден, аз тюрлю сагъышла келген болмаз эдиле аланы башларына. Бир бирге айтмай, баям, бу бизни ахыр тюбешиуюбюз болуб а бир къалмагъы эди деген къоркъууну ичлеринде букъдургъан болур эдиле. Артха къайта, Абат бла Бакъыят Прохладнагъа артыкъ бек къыйналмай жетдиле. Анда уа биягъы аскер машинагъа миндиле. Кече къарангысында машина тюзмю, терсми барады, аны да билалмай, ичлерин къоркъуу алды. Машина бир элде тохтады да, солдатла да ары-бери чачылдыла. Тиширыула уа, шёндюден тап кезиу табарыкъ тюйюлбюз дегенча, олсагъат окъуна машинадан тюшюп, андан кенгирек кетерге ашыкъдыла.

Ингиринден окъуна кёзге къара булутла жабып эдиле да, энди уа кёк бир ачы кюкюреп башлады, бир кесекден а жауун челекден къуйгъанча жаууп тебиреди. Юслери-башлары да жибип, алларына бек алгъа тюбеген бир юйню эшиклерин къакъдыла. Жыл саны келген къабартылы къатын, аланы юйге кийирип, ашатхан да этип, кийимлерин да къургъакъсытып, жолгъа азыкъчыкъ да берип, эрттенликде алай ашырды. Ол къайсы эл болгъанын, кимни юйюнде къалгъанларын Абат бюгюн да билмейди. Алай ол огъурлу къабартылы юйюрню этген ахшылыгъын а бир да унутмайды.

… Уруш а тохтаргъа ушамайды. Кюнле, айла оза, 1944 жыл жетди. Кёчгюнчюлюкден алыкъа хапар жокъду. Абат кечесин, кюнюн да баш иесинден къагъыт сакълагъанлай ётдюреди. Алай, нек эсе да, бу жол Солтанбекден къагъыт келмей иги кесек турду. Бир кюн а почтачы ючгюл бюкленнген дефтер къагъытны алып келди. «Жаралы болуп госпитальда жатама, жан къоркъууум жокъду. Госпитальдан чыкъгъанлай, Саратовха барлыкъма, анда танк училищени начальнигини орунбасары этип жиберирге айтадыла», - деп жаза эди Гурту улу. Сабийлени сакъла, окъутхан эт деп, тилеги алай эди. Ол къагъытны Абат къыркъ тёртюнчю жылда 6 мартда алгъанды.

Эки кюн кеч къалса, Солтанбекни ахыр къагъыты юй бийчесини къолуна тюшмей къаллыкъ эди. Мартны сегизинчи кюнюнде уа, саулай малкъар халкъныча, Абатны да ууакъ сабийлери бла сюргюннге ашырдыла. Ол кюнледе Абатны башына тюшген къыйынлыкъны, баям, аны кесича тиширыуладан башха адам ангыларыкъ болмаз. «Сабийлени сакъла, окъутхан эт», - деп жазгъанды Солтанбек. Энди Абатны андан башха къайгъысы жокъду. Ол сёзле эрини ахыр къагъытында жазылгъанлары себепли Абатха осуятча болуп къалгъандыла. Сабийлери ючюн олсагъат жанын берип къояргъа хазыр ананы не кюню, не кечеси жокъду. Абат, эрттенликде - эртте туруп, школда отоуланы тюплерин жууады, сууукъ суу къолларын къызыл шишлик этип. Кюндюз саман этерге балчыкъ малтайды. Бир кюн, эки кюн тюйюл – айла, жылла бла. Не кюрешди эсе да, Азретчикни бла Светачыкъны сакълаялмады, аланы сабий жанчыкълары тели аурууну кётюралмадыла…

Салим бла Салих а, аталары кюсегенча, бийик билим алдыла. Къарындашладан биринчиси зоотехник болду, экинчисини – Салихни юсюнден а айтыр кереклиси да болмаз. Ол Къабарты-Малкъарда аты айтылгъан поэтледен бириди. Энчи кесин танымагъанла да поэзиясы бла шагъырейдиле. «Тёрт алма терек» деген назмусун да окъугъан болурла.

Аланы кеси къолу бла орнатхан Солтанбекни душман огъу уруш бошалыргъа кёп къалмай жыкъгъанды. Азрет бла Света сабийлей дуниядан кетгендиле. Алма терекле уа жашайдыла, жыл сайын жаз башында чыммакъ-акъ чагъадыла. Абат ол тёрт алма терекни буз урмагъы эди, алагъа бир хата болмагъы эди деп, аны къоркъууун этгенлей турады. Алагъа Солтанбекни кёзюнден къарап.

Бу жазгъанымы ахырында кесими бир энчи оюмуму айтыргъа сюеме. Абатча, жашлай ууакъ сабийлери бла къалып, битеу жашауларын алагъа берген, жангыдан юйюр къураргъа деген акъыл ахыры да башларына келмеген, урушда ёлген эрлерини намысларын кёз гинжисича сакълагъан малкъарлы тиширыуланы жигитликлери къолгъа сауут алып, Туугъан журтубузну къоруулагъан солдатланы жигитликлеринден кем тюйюлдю.