Жугъутурла

Кёп жылла мындан алда «Чегем» заповедникде егерь болуп ишлегенме. Башхача айтханда, кийик жаныуарлагъа къалауурлукъ этгенме. Хар къалауурну кесини жери бар эди. Ол анда болгъан жугъутурланы, къанатлыланы окъуна аманлыкъчыладан сакълагъанды. Мен да кесими участкамда аланы къаллай бири, не тюрлюсю болгъанларын жубуранлагъа дери биле эдим.

Азиядан къайтып келген жылларыбызда Чегем тарыны баш жанында жугъутурла бек кёп эдиле. Акъ-топуракъ эл болуучу жерден ёргесинде улоу жюрютюрча жол жокъ эди. Ол жанына адамла бек аз баргъандыла. Кийиклеге заран тюшюрмегендиле.

Аны хайырындан аланы саны да ёсгенди. Артда, бизге буйрукъ келип, жугъутурладан ёлтюре да тургъанбыз. Бир жыл юч жыйырмадан ар- тыгъын Нальчикге къыймала этиучю цехге ётдюрген кезиуюбюз да болгъанды.

Кийиклени жашау турмушларындан да бир-эки сёз. Биринчиден, жугъутурла баш кечиндирирге адамдан, жанлыдан къоркъуусуз жерлени сайлайдыла. Асламысында тик жерлени . Ийисни узакъдан окъуна ангылайдыла.  Аны эшитгенлей, алгъа-артха къарай турмай, къачып, къоркъуусуз жерге къутуладыла. Жаз башында къарыусуз заманларында, бёрюле, сюлесинле да аланы къуууп жетедиле. Бек осалы уа, бёрюлени, сюлесинлени, кийиклени да жыйылары бирча болгъанларыды. Аны хатасындан тау текеле жыртхыч жаныуарлагъа кеслерин кёп къырдырадыла. Кийиклени бир сейир затларын айтайым. Ала хауаны тюрлениригин ангылайдыла. Сёз ючюн, къар жауарыкъ болса, заманларындан алгъа отларгъа жыйылып башларла. Жауунла жаууп, уллу киршиле башлансала уа, къая ырбынлада кечинирле. Жаз башы эрттерек келлик эсе – теке эчкилеге он кюн алгъа къошулур.

 Ол эчкилеге аллай бир кюнню къошулса, жаз башы кечирек келлигин бил да къой. Къозларгъа жууукълашхан эчкиле таша жерлеге кетедиле. Улакълары аякъланнгынчы, аланы букъдуруп турадыла.

Эчкиле балаларына бек сакъдыла. Бир жол тауда жугъутур сюрюуге къарай турама. Текеледен бири, бийигирек жерге минип, андан тёгерекге-башха къарайды. Къалгъанлары уа тынч отлайдыла. Бир улакъчыкъ, ойнай кетип, сюрюуден арлакъгъа айырылады.

Аны марап тура болур эди, бир заманда уллу акъбаш къуш, кесин аны таба атады. Аны эслеп, улакъчыкъ къа­чып, анасыны ёшюн аллына кирип, жухчугъун да алгъа созуп, жатып къалады. Анасы уа, башы бла къоркъутуп, къушну къыстайды.

Текеле бла бирге эчкиле 1-10-чу декабрьледе къошуладыла. Тёрт жылдан уллайгъан улакъла уа, январь айны аягъына башха сюрюу къу- рап, аналарындан айырылып кетедиле.