Тюрк халкъына белгили «Тейри»

Кавказда жашагъан миллетлени юслеринден кенг магъаналы тарых иш жазгъан белгили тарыхчы, этнограф алим Леонид Иванович Лавров (1909−1982) малкъарлыла бла къарачайлыла тюрк халкъладан болгъанларына шагъатлыкъгъа башхалада болмагъан «тейри» деген сёзню келтиреди. Кертиден да, бизни халкъда бу сёз кенг жюрюйдю. Алай болгъаныны юсюнден къобанлы краевед, картограф, этнограф эм географ, Абрамовну жер юсю бла комиссиясыны члени Николай Савельевич Иваненков (1850-1925) да айтады. Ол: «Адамны жашаууна, ёлюмюне да оноу этген Тейриди», - дейдиле къарачайлыла», - деп жазады.

Кавказ халкъланы юслеринден кёп илму ишни автору этнограф, Ленинградны университетини профессору Григорий Филиппович Чурсин а: «Тейри битеу да эрттегили эм орта ёмюрледе Орта Азияда, Алтайда, Монголияда, Кавказда жашагъан тюрклюлеге – къарачайлылагъа бла малкъарлылагъа белгилиди», - деп жазады.

Алай бла ала бизни халкъыбыз эртте Шимал Кавказда жашагъан къыпчакълыладан болгъанын белгилейдиле.

Биз юч ёмюр чакълы бирни муслийман динни жюрютгенибизге да къарамай, мажюсюлюк заманладан къалгъан Тейри бизни харкюнлюк жашауубузда тюбегенлей турады. Аны биз алгъышлада, къаргъышлада, антлада, бир тюрлю бир ишге, болумгъа, башха затха шагъатлыкъ келтиргенде да сагъынабыз.

Алгъышлада бла тилекледе кёп тюбейди аны аты: «Тейри онг берсин», «Тейри берсин ол насыпны», «Тейри ахшыгъа жораласын», «Тейри ахшыгъа сорсун», «Тейри кёп берсин», «Тейри игилеринден этсин», «Тейри ырахатлыкъ берсин бизге кёп», «Тейри жан аурутсун», «Тейри сакъласын», «Тейри ахшыгъа жораласын» (тюш кёргенде), «Тейри сизге жол нёгерлик этсин!», «Хо, Тейри», «Угъай, тейри».

… «Бийнёгер» деген халкъ жырда быллай тилек барды:

Кимсе? Сени сауар мадар излейме,

Энди алдама, Тейри бла сенден тилейме.

Къаргъышлада да тюбейди ол дуния иесине саналгъан Тейри: «Тейри онгдурмасын», «Тейри урсун», «Тейри жетдирсин»…

Антлагъа да киреди аны аты: «Тейри бла ант этерге», «Тейри арадады», «Тейри, керти айтама», «Тейри таякъны тюбю бла ётерге», «Сора мен башыма бёрк киймем, тейри»…

Ишине, сёзюне ийнандырагъанда, аны шагъатха келтиребиз: «Тейри кёреди», «Тейри арада болсун», «Тейрини шагъатха тутама», «Тейри, артыкъ уллу тюйюл эсе да, окъууу да барды», «Тейри, бек аманнга кетгенди», «Тейри чамлансын, Байчи къычырсын, мен билген бар эсе», «Тейри, жюз жаз да сакълар Камал атасын», «Тейри, къабынга жыярма» эм башхала.

Адам адамгъа айланып сёлешгенде: «Тейри адамы», «Тейри къызы», «Тейри баласы», «Жууукълашыгъыз, къонакъла, тейри къуллары», «Тейри, жууугъум», - деп да айтады.

Аны тенглешдириуледе хайырланыу да болады: «Тау тейриге ышаннганча», «Тейри тиши бла тутханча», «Къарындашла тюйюл эселе да, Тейри бла Тёре тенгдиле», «Нарт агъалары - Тейриге тенг», «Эл ашагъан эмегенден эл тейриси кючлюдю», «Кётени кёк тейриге сыйынмагъан», «Тейри къылыч-кибик, ариу», «Тейри бла хан бирди»…

Быллай нарт сёзле да бардыла: «Эки тели бир болса, тейри кюнюн кёрюрле», «Мал тейриси - адам», «Эр жангылыр, ат да жангылмазлыкъ тюйюл, сюрюнмезлик Тейриди», «Итинг къапса, тейриге тарыкъма, тегенесин башха эт», «Байрамны тейриси – тойчула», «Элде болгъан – эриниме тиер, Кёп болса уа, Тейри да сюер», «Тейри бла тамада бирди», «Жарлыгъа тейри эшик ачылса, мал татымаз», «Тели къоркъакъны Тейри урур».

Нарт айтыулада да тюбейсе Тейриге: «Тейри берди бишген аш», «Не кючлю болсала да, Тейриге нартла да багъыннгандыла», «Жарлы къатыннга нарт къонакъ болду – Тейриге шукур болсун», «Тейриден айтханын табып тургъан «Кёзле бергенсе, къашла да бер энди, Тейри!» – деп тилегенлей», «Тейри нартлагъа иги болургъа буюргъанды», «Элни ашагъан эмегенден эсе эл тейриси кючлю» … Бу сёзлеге «дегенлей» деп къошхандыла.

Ийнаныулада бла табыныулада бу сёз аслам окъуна тюбейди: «Элия кюйдюрюр, Тейри тюбюбюз бла къурутур», «Патчах тейрилеге баш урады», «Тейриге табула болсун», «Акъ эчкини тейри къабыл этгенди, Жел анасы уа жел уугъа кетгенди», «Адам жууугъуна жангылмасын. Аллай адамны Тейри къаргъайды», «Тейри буюргъан эсе…», «Тейриден буйрукъ келди»…

Тейри деген сёз халкъ жырлада кёп тюбейди: «Дебетни жыры», «Сатанайны жыры», «Мараучуну хапары», «Аче улу Ачемез», «Чёпеллеу», «Батырланы жырлары», «Хадаужукъ улу Жамболатны жыры», «Салимгерийни жыры», «Къубадийланы жыр», «Аман къатын» эм д.а.к.

Анга адам улу ыразылыкъ айтхан, махтау салгъан шартла да бардыла: «Ыразыбыз, Тейри, берген кюнюнге», «Барындан да Тейри ахшы», «Тейри – чомарт (халал, огъурлу, кюн сыфатлы…) Тейри» д.а.к.

Фразеология къурамлада да кёп тюбейди Тейри: «Ала да мени Тейри адамыча кёрдюле» - сыйлы кёрдюле, «Тейри сюйген адамла» - насыплыла, «Тейриге салам бермеген» - ёхтем адам, «Тейри кюнюн кёрюрге» - зауукълу жашаргъа эм башхала. «Тейри эшик ачылыргъа» деген фразеологизмни магъанасы да малкъар халкъны дуниялыкъдан къаллай ангыламлары болгъанын кёргюзтген бир шартды. Алай бек сейирлик, тамаша, тасхалы да ишге айтадыла. Сёз ючюн,  бир нарт сёзде: «Эки тели бир болсала, Тейри эшиги ачылыр», - деп айтылады - алагъа зауукълу заман башланды деген магъанада. Ол магъана «Гошаяхны кюйюнде» да сакъланады: «Къаншаубийим тау эллеге туугъан кюн /Тау эллеге тейри эшиги ачылды…»

Аны юсюнден Журтубайланы Махти былай жазады: «Тейри эшиги жылгъа бир кечеде ачылады. Ол кезиуде этилген тилекле къабыл боладыла. Эшикле ачылгъанда, черекледе суула тохтайдыла, хайыуанла, жаныуарла да къымылдамай сюеледиле. Айтханларына кёре, Тейри кесини ол белгисин жаланда сюйген къулларына кёргюзтеди».

Кюн жарыкъгъа «тейри жарыгъы» деп да айтадыла халкъда. Жауундан сора кёкде жети тюрлю нюрден къуралгъан къынгыр жыягъа уа «тейри къылыч» дейдиле. Ол Тейрини жарыгъыды деп айтханла да бардыла. Аны юсюнден Журтубайланы Махтини жазыуларында эски таурух барды. Ол къылыч жети тюрлю темирден этилип болгъанды. Ол уллу кюч салмай къыргъанды аман ниетлилени. Тейри аны билеп тебиресе, элияла ургъандыла, сора лейсан жауун барып, ызы бла кюн тийгенди. Ол заманда кёкде жети тюрсюнлю тейри къылыч ызланнганды. Бир жанындан, оюм этгенде, бу затла жаз бла къыш айырылгъанда боладыла.

Таурухда айтылгъаннга кёре, Къарачайда Гум-Башы тийреледе уллу сермеш баргъанды. Баш иесини аскери къарыуун тас эте тургъанын кёрюп, бийче ажайып къылычынгы бер деп тилегенди Тейриден. Кёкден келип, къылыч тиширыуну къолуна тюшгенде, ол, атха минип, аны бийге жетдирирге къууулгъанды. Ызындан атып, аны ёлтюрген кезиуде ол къылычны эрине сызгъанды. Аны тутуп, душманын къырып чыкъгъанды бий.

Ол къылыч энчи дорбунда сакъланып тургъанды дейдиле. Ол жерлени патчахы ауушуп, аны тахы тамата жашына кёчгенде, кичи жашы, тамата къарындашын ёлтюрюрге деп, ол къылычны алып чыкъгъанды дорбундан. Ол заманда къылыч аны къолундан ычхынып, учуп кетип, кёкде тас болгъанды. Тейри, баям, патчахны кичи жашыны оюмларын жаратмагъанды.

Тейрини аты бир-бир жер атлада да тюбейди: Огъары Малкъарда Ышкантыда «Тейри тюбю», Къарачайда «Тейри къол», «Тейрикъул къышлыгъы»…

Алайды да, Тейри бизни ангыламыбызда дунияны жаратхан, дуниягъа оноу этген кюч болуп келеди. Журтубайланы Махти «Къарачай-малкъар мифле» деген китабында: «Тейрини аты Аланияда христиан динни заманындан озуп, ислам динни алгъандан сора да халкъны эсинде сакъланады, хайырланылгъанлай турады, аны Аллахны токъсан тогъуз атындан бирине санау тюз боллукъду», - деп жазады.