Поэзия байлагъан керти шуёхлукъну жоллары

Къудайланы Маштай бизни белгили поэтлерибизден бири эди. Ол шуёхлукъну багъасын билген, къайсы тенгине да билеклик эталгъан огъурлу адамлай къалгъанды хар окъуучуну, хар танышыны да эсинде. Бу керти да сейир, жашау бла байламлы материалны алгъын жыллада, назмучуну юбилейлеринден бирине жоралап, Махийланы Азиза жазгъанды. Биз бюгюн аны къайтарып бамалайбыз, огъурлу инсанларыбыздан бирин энтта бир эсгерир умут бла.

«Отну бир заманда да мамукъ тунчукъдураллыкъ тюйюлдю – ол жаланда жарыкъдан-жарыкъ жанып турлукъду. Тюз ма аныча эди Маштайны фахмусу. Малкъар жашны къыйнлыкъны ауур ташы басса да, аны фахмусуну гюлю, ол ташны эки жарып, къудуретни жарыкълыгъына чыгъады.

Кавказны бла Ала-Тоону къучакъларында ёсген Къу­дайланы Маштай алайсыз да ёчюлмезлик от эди, алай бизни къыргъыз жазыучула аны аламат, тамаша ауазын эшитип, кеслерини иги ышанларын кёргюзталгъандыла», - деп жазгъанды Чингиз Айтматов кесини заманында. Къалай аламат, къалай терен айтылгъанды! Къаллай бир сюймеклик сезиледи бу сёзледе!

Алай Къудайланы Маштай да билгенди Къыргъызгъа, къыргъыз жазыучулагъа жанындан юлюш эте:

Темиркъул Уметалиевге атайма,

Кёзлерим кёзюнгю кюню болалсала,

Кюнча жеринге къарап туралсала,

Тансыгъымы алыргъа болурма анда,

Жеринге кёзлерим кюн болуп тургъанда…

Темиркъул Уметалиев Къыргъызны белгили поэтиди. Ол бизни Къайсынны ана тилине кёчюрюп тургъанладан бири эди. Маштай бла Темиркъул биринчи кере тюбегенлеринде, ол къыргъыз поэзияны эм усталарындан бири эди,

Къыргъыз ССР-ни халкъ поэти, Уллу  Ата журт урушну ветераны, беш бийик орден бла эмда кёп тюрлю аскер майдалла бла саугъаланнган тамата эди. Маштай а андан иги да жаш. Алай болгъанлыкъгъа, ол затла аланы шуёхлукъ жюрютюулерине не аз да чырмау болмагъандыла. Темиркъулгъа «тамата къарындашым» деучю эди, Темиркъул а анга жууапха «мени кичи къарындашым» дегенни айтыр эди. Темиркъул эм сыйлы саугъаларындан бирине «За оборону Кавказа» деген майдалын санагъанды. Бу майдал Маштай бла аны къарындашлыкъ жюрютюрюклерини бир белгиси болур эди, баям.

Темиркъул Уметалиев жаланда Къайсынны угъай, Пушкинни, Тихоновну, Турсун-задени, Къудайланы Маштайны да кёчюргенди къыргъыз тилге. Маштайны 1972 жылда Фрунзеде «Къыргъыз жерим - ёз жерим» деген назму китабыны чыгъарына да ол уллу себеплик этгенди. Анда «Малкъарым», «Тилегим», «Эл унутмайды», дагъыда бир къауум башха назмуланы Темиркъул кёчюрген эди. Ол кёчюрген назмула 1970 жыллада «Совет Къыргъызстанны жазыучулары» деген биобиблиография справочникде да басмаланнгандыла.

Къудайланы Маштайны эм татлы тенглеринден бирлери Джалил Садыков эди. Ол артда иш да Чегемге Маштайгъа къонакъгъа келип тургъанды.  Джалил Садыков литературагъа жашлай келген эди. «Ант» деген китабы чыкъгъанда, анга жаланда 20 жыл бола эди. Ол Къудай улу бла танышханда, «Ала-Too» журналны жауаплы секретары эди. Андан сора ол «Къыргъызстан маданияты» деген уллу журналны баш редактору болгъанды. Къыргъызстанны белгили поэти, белгили драматург. Ол жазгъан пьесалагъа кёре салыннган «Манас», «Семетей», «Сейтек» спектакльле уа Къыргъыз сахнадан бюгюнлюкде да кетмейдиле.

Джалил Садыков Маштай бла шагъырей болгъандан сора, аны юсюнден тынгылы очерк жазып, «Къыргъызстан» журналда басмалайды. Очеркни аты «Сюрюучю поэт» эди. Андан тышында да, ол малкъарлы тенгини бир талай назмусун ана тилине кёчюргенди. Аладан бир ненчасына макъам са- лынып, белгили жырчыла жырлайдыла.

Совет Урмамбетов да Маштайны шуёхларындан бири болгъанды. Ол Маштайдан бир алты-жети жылгъа кичи эди. Алай Советни жырлары битеу Къыргъызстанда айтылып тургъандыла. Ол кезиуде бир ненча назму китап да чыгъаргъанды. Ол «Киргизгосиздатда» суратлау литератураны редактору болуп ишлегенди. Маштайны поэзиясын жюреги бла сюйгенди. Ала танышхандан сора, шагъырейликлери уллу шуёхлукъгъа бурулады.

Байдыла Сарногоев сабийлигинден окъуна ёксюз къалып, кёп къыйынлыкъ кёрюп ёсгенди. Аны жюреги поэзиягъа тартханды. Фахмулу жаш адамны 1951 жылда Москвагъа Литинститутха окъургъа жибередиле. Окъууун бошап къайтханлай, аны «Ала-Too» журналны поэзия бё- люмюне редактор этип саладыла. Аны ызы бла Байдыланы Къыргъыз ССР-ни Жазыучуларыны союзуна консультант этип аладыла. Ма ол замандан бери таныгъандыла бир бирлерин Маштай бла Байдыла. Аланы бирге ушакъ эте, хапар айта кёп кёргендиле. Нени юсюнден ушакъ эте болур эдиле ала? Экиси да къыйынлыкъ кёрюр ючюн къалмагъан эки поэт.

Байдыла эсде-бусда болмай тургъанлай, Маштайны ишлеген жерине, таулагъа, келип да къалыр эди бирде. Ол заманда къоншу къошладан да келир эдиле быланы айтханларына тынгыларгъа. Ол кеси да Маштайны назмуларын, биринчи болуп, малкъар тилден орус тилге кёчюргенди.

Юрий Смышляев бийик адамлыгъы болгъан, белгили оруслу поэтди. Жашау анга кёп ахшы шуёхла бергени, аланы араларында уа Къудайланы Маштай да болгъаны ючюн, ол къадарына уллу ыспас эте келгенди.

Юрий сабий заманындан жазып башлагъанды. Кёп тюрлю саугъалагъа тийишли болгъанды, конкурслада эм алчы жерлени да алгъанды. 1959 жылда Москвада Литинститутну жетишимли бошагъандан сора, ол къалгъан бар жашауун Къыргъызстан бла байлайды.

Юрий Смышляев кёп ишлегенди. Чуваш, къазах, нанай, дюгер, къыргъыз, малкъар поэтлени орус тилге кёчюреди. Къудайланы Маштайны да «Раздумья чабана» деген китабын хазырлап, 1966 жылда Фрунзеде басмалап чыгъарады. Ол, назмула бла кюрешгенден тышында, киносценарийле да жазгъанды. Алагъа кёре кинола алыннгандыла, ала бийик багъалагъа тийишли бола тургъадыла. Юрийни чыгъармачылыгъында «У стен Пишпека» деген драма поэмасы энчи жер алады. Ол китап Къыргъызстанны Россей империягъа къошулгъан кезиуюне жораланады. Поэт замансыз ажымлы ёлгенден сора да, Маштай аны юйюрю бла байламлыкъ жюрютгенди, кёп жылланы, къолундан кел- генича, болушханлай тургъанды.

Къубаныч Акаев къарачай-малкъар жазыучуланы барыны да уллу шуёху эди. Аланы барына да, Киргизгосиздатда суратлау литератураны редактору болгъанда, къыргъыз жа­зыучуланы литфондуна башчылыкъ этгенде да болуша тур­гъанды. Къубанычны юсюнден бизни Къайсын да жазгъан эди «Комсомолец Киргизии» газетде 1951 жылда окъуна, ол литературада биринчи атламла эте башлагъанда.

Къубаныч Акаев къыргъыз тилге кёп поэтлени кёчюр­генди. Аланы араларында Сурков, Турсун-заде, Чуковский, Петефи, араплыла, литвачылы, латышла эмда башхала болгъандыла. Къайсынны бла Маштайны назмуларын да ол кёп кёчюргенди ана тилине. Ол экиси бла Къубаныч энчи уллу шуёхлукъ жюрютгенди.

Осмонкъул Болебалаев Къыргъыз ССР-ни халкъ акъыныды. Ол «Манасны», халкъны кёлдеп чыгъармачылыгъын да аламат билгенди. Осмонкъул Къыргъыз­станны ариу табийгъатын, халкъыны жигитлигин, халал жюреклилигин, адамларыны огъурлулугъун айтып бол­гъанды кесини жырларында. Осмонкъулча адамла халкъны бети болгъанлай турадыла не заманда да. Къудайланы Маштай ол адам бла таныш эди, аны бир талай жырларын да биле эди.

Игиликни унутууну – аманлыкъ этгенден бир башхалыгъы жокъду. Аны уста билгенди Маштай. Ол ёмюрден ахыргъа дери къалгъанды ыразылай къарындаш къыргъыз халкъгъа, аны жерине, хар бир адамына.