Къууанчда, бушууда да халкъыбызны ариу бетин кёргюзтюрюк кесибизбиз

Адам дуниядан кетсе, ол жаланда аны юйюрюне угъай, жууукълагъа, тенглеге, къоншулагъа, сау элге да бушуу болады. Аны ахлулары кеслери жангыз къалмайдыла – аланы жапсарыргъа узакъдан, жууукъдан да келип, къолларындан келгенича билеклик этедиле адамла. Не заманда да алай бола келгенди таулу халкъны жашауунда.

Ауушханны жумушларын тынгылы этиу аны ызындан къарагъанланы бек уллу борчларыды, жюрек сабырлыкъ да ала ол ишлени тынгылы этгенден сора табадыла. Ёлгенни, бушууну сыйларын да анда болгъанла этгенлери, кеслерин жюрютгенлери бла кёргюзтедиле.

Ал юч кюнню ичинде, арбазында сюелип, ауушханны эр киши ахлулары къайгъы сёз аладыла, келгенле ёлгенни сууаплылыгъына дууа тутдурадыла. Тиширыула уа къайгъы сёзню юй ичинде аладыла. Быллай жерде кёзге кёп зат урунады.

Кирген жерингде, чибин базаргъа ушаш, шыбырдау лахор барады. Ауушханны ахлусун танымай эсенг неда кирген жерингде кёрмей эсенг, сорургъа тюшеди. Ала уа тюрлю-тюрлю отоулада олтурадыла. Алай болмаса окъуна, бушуулу буду деп таныгъан хар заманда да бирча тынч болмайды. Къартланы айтханларына, сёз ючюн, Къарачай шахарда жашагъан Чагъарланы Тамбийни эсгериулерине кёре, алгъын заманлада ёлгенни ахлулары жаулукъ къысхандыла беллерине. Ол акъ жаулукъ деп окъуна чертеди, алай мен кесим аллай затха шагъат болмагъанма. Кирген жерде олтуруп, не сюелип тургъан келинле къайгъы сёз бериллик адамны аллына келтиргендиле. Алай болуп, танымагъан адамларынга къайгъы сёз берирге тюшсе, ким болгъанынгы айтып танытхан айып тюйюлдю.

Дагъыда таматала айтханнга кёре, ёлгенни бушууунда, бусагъатдача, къол тутхан, къучакълагъан адет болмагъанды. Кирген тиширыу бушууу болгъанны аллына келип, сюелип, къайгъы сёзюн айтханды. Журтубайланы Махти хазырлагъан «Ёзден адет» деген китапда ол сёзлени юлгюлери бериледи: «Жатхан жери кенг (жумушакъ, эркин, мамукъ) болсун»; «Аллах жаннет берсин»; «Жаннетли болсун; «Ол дуниясы жарыкъ болсун»; «Жети жаннетни эшиги ачылсын»; «Ахыр жолу жаннетлеге болсун»; «Жаннет чырагъы болсун» (тиширыу ёлсе); «Жаннет чыпчыгъы болсун» (къыз ёлсе); «Мёлекле санына къошулсун; ол дунияда шафагъатчы болсун» (сабий ёлсе)…

Къайгъы сёзню алгъан адам, келгеннге ыразылыгъын айтып, сора: «Заманынг бар эсе, олтур, жокъ эсе, жумушунга бар. Ыразы этдинг», – дерге, неда башха сёзле бла аны быллай ачыу кюнюнде жокълагъаннга ыспас этерге борчлуду. Оюмунгу жылы сёз бла билдирип ашыргъан – ол да уллу хунерди. Кёп жерледе: «Сизге къууанчха барайыкъ», – деген сёз жюрюйдю. Адет алайды.

Ёлгени болгъанны къатына бирем-бирем барыргъа тийишлиди, бусагъатда ол тёре къалып, къоншула, ишчи нёгерлери тул-туман болуп киредиле да, кезиулери жетген къучакълап, ол бушууу болгъанны да арытадыла. Бирле келдик деп къучакълайдыла, бирле кетип барабыз деп. Алай а аны бла чекленмей, жангы келгенле, ары дери анда болгъанланы барын да къучакълап чыгъадыла, сора тап кёргенлерини жанына олтуруп, хапар соруп, жарсыуларын, къууанчларын айтадыла.

Алай бла къайгъы сёзде олтургъанлада, ёлгенни сагъынып, жилямсырагъан, жарсыгъанын айтхан, аны юсюнден бош тынгылап сагъыш этген тёре да хар заманда бирча жюрюмейди. Ол да къысхартылгъанды.

Былайда къаты къычырып жилягъан да тюз болмагъаны баямды. Бизге жан салгъан Аллах аны артха алгъанына дау айтханнга, Аллах бла эришгеннге ушамаймыды ол? Алай а: «Къарындашымы (эгечими) жиляуун иги этмедигиз», – дегенча кёлкъалдыла эшитирге да тюшеди бушуулары болгъанлагъа. Жиляп да, сарнап да, ким къайтарады ёлгенин артха?
Тюркде жашагъан муслийманла ёлгенлерини ызларындан жилягъан адетни гюняхха санайдыла. Бушуулары болгъан жерледе юйде, арбазда да Къуран ачылып болады. Ары келгенле, дууа тутдургъандан сора, ёлгенни сууаплыгъына атап, ол Къуранны бир бетин окъуп чыгъадыла. Алай бла Къуран юч-тёрт кере окъулады ол жерде. Аны сууаплыгъы бла жиляу-сыйытны магъаналары тенг болмагъаны уа хакъды.

Ары келгенлени анда турур мардалары бушуулу юйге жууукълукъларына кёре болады. Тыш адамгъа уа жарым сагъатдан кёп турургъа кереги да жокъду. Пандемияны кезиуюнде ол затха жангыдан чек салыннганды. Аллай жерлеге барып ауругъанланы саны да сансыз этмезча тюйюл эди. Бир ёлгенни ахлулары: «Къайгъы сёзню жаланда телефон бла бериригизни тилейбиз», – деп жазгъан эдиле. Ала тюз болуп тургъанлай окъуна, аны терс ангыларгъа сюйгенле табылгъандыла ол кюнледе.  

Быллай жерде айтырыкъларын да тынгылы билмегенле, кёзюнге къарап, не айтайым дегенле боладыла. «Ёзден адет» былай санайды: «Аллах сизге муну унутдурур бушуу бермесин»; «Жашауу сизге къалсын»; «Жазыуу болур эди, Аллах сизге иги къадар жазсын»; «Ажалдан киши къутулмайды, ажалыгъыз сабыр болсун»; «Бек бушуу этдик, бушууугъузну къууанч унутдурсун». Неда «Муну унутдурур бушуу Аллах бермесин».

Алгъын юч кюнню ичинде ауушханны юйюнде аш этмегендиле. Андан-мындан келгенле ол жаны бла къыйналмазча, къоншула юйлеринде этип келтиргендиле аш узакъдан келгенлеге, юйюрге да. Тереннге кетмей, локъум, бишлакъ, айран, къалмукъ, дугъума, башха чай дегенча ашла этгендиле.

Бюгюн ол болум тюрленнгенди. Ауушханны асырап къайтханланы, ары дууагъа, къайгъы сёзге келгенлени да бай аш къангала сакълайдыла. Былайда хар кимни да онгу бирча аламат болмагъанын эсге алсакъ, быллай жерде къызгъанчлыкъ этди деп, кишиге кёл ашарча тюйюлдю. Кёпле, кеслерини бирде къыйналгъанларын эсге алып, адамланы ашатмай жибермегиз деп осуят этедиле. Алай бла эрттеден келген адетибизни бузадыла.

Бир-бир жерлеге келсенг, анда аш элпекликни, анга къайгъырып, ёлгенни унутуп, чабышып айланнганланы кёрсенг, сейир этесе – тюз мюйюшге бир келин жетмейди ансы, тойдан башхалыгъы болмай къалады бушууну. Аллай ашны сюйгенле, быллай чайны сюйгенле да билдиредиле кеслерин ол сагъатда. Аллах сакъласын, ачлай жиберсинле дегенден кенгме, алай а марда болса, адетибиз, тёребиз да абынмаз эдиле дегенден айтама. Адамланы былай сыйлагъанлары ол ёлгенлери болгъанланы жюреклерине сабырлыкъ салгъанын ангылайма. Алай а тойгъанын кётюралмагъан да иги тюйюлдю.

Хасанияда бир быллай жерге барабыз, ахлуладан бири ауушуп. Арбазда эки-юч юй да бар. Баям, къууанчха, бушуугъа деп ишленнген уллу залны тёгерегинде салыннган омакъ диванлада ол юйню адамлары олтурадыла, къайгъы сёз ала. Отоуну ортасында уа омакъ стол сюеледи, гуржабалы жабыуу, алтын аякълары бла, бусагъат тепсерге чыгъарыкъча. Аны юсюнде болмагъан зат жокъ. Ёлген жашны анасы алайда жиляу эте тургъанлай, стол артына олтуртмай, адам иймезбиз деп, эшик жанында сюеледиле ёлгенни экиге айланнган эгечлери…

Кёпле бу ишлени сууапха санайдыла. Аллах алай буюрсун, тийишли этсин ёлгеннге аталгъанны, алай а аны юсюнде аш-сууну, ысхатны, садакъаны да кеси жерлери, магъаналары барды.

Эр кишилени алгъанда, алада да кёзге илиннген кемчиликле тюбейдиле. Бушуулары болгъанла бир жерде тохтап, келгенлеге алай тюбеген адетди. Алай а аланы атлары бла излеп айланыргъа да тюшеди къайгъыларын билдирирге келгенлеге. Баш кийимсиз дууагъа келген болмагъанды ал заманлада. Бюгюн а келедиле. Къуран ол зат борчду деп айтмайды дейдиле.

Кире келген арбаздагъылагъа салам береди. Анга жууап алайда дууа тутдургъан тамата этеди. Сора дууагъа кёчедиле. Андан сора келген адам къайгъы сёзюн айтыргъа эркинди. Ауушханны ахлуларын таныгъан къыйын тюйюлдю – ала къолларын алгъа жайып, дууа тутмайдыла.

Не этгин, бек жууукъ ахлула окъуна, ёлгенлерин теркирек унутургъа итиннгенча, ары келгенлени араларында ушакъ нёгерле излеп, салам-келям сурап башлайдыла. Баям, аланы бетлеринде бушуу кёрселе, башхала да кеслерин эриши жюрютмез эдиле, кюлкюлю хапарлагъа дери жетип.

Ёзге уа быллай жерге, сау болсунла, таулу тиширыула жарыкъ угъай, ариу кийинип, тизгинлерин жыйып келедиле. Киши кишини бушуугъа зор этип келтирмегенин эсге алсакъ, асламыны ниетлери, жюреклери да, тыш сыфатларыча, таза болур деп ышанырчады.

Жарсыугъа, эр кишилерибизни бир къаууму тизгинине уллу эс бурмайды. Алай а бош этедиле. Халкъ жыйылгъан жерге келгенде, юйде айланнган кийимлери бла келген жашха, къартха да айыпды. Бютюнда бу заманда – хар не да элпек болгъанда. Тобукъ орун этген кёнчекле, эшилген бёркле келишмейдиле, ариу да кёрюнмейдиле, арбаздан тышына бир тюрлю бир жумуш бла чыкъгъан адамгъа. Айтдырмай къоймай эсегиз, ол къыт дуниялада да болмагъандыла таулула къалпакъсыз, аяулу кийимсиз.

Ол затла ислам бла борч тюйюл эселе да, адетле уа бош жердеми къуралгъандыла? Ала да минг жылла бла сыйдамланып, сыланып келген шартладыла. Аланы да магъаналары барды. Бизни дуния башында кёп тюрлю халкъладан энчи этген да адетлерибиз, тёрелерибиздиле, алагъа кёре къуралгъан къылыгъыбыз да. Бушууда, къууанчда да халкъыбызны ариу бетин кёргюзтюрюкле кесибизбиз. Анга уллу кёллю болмайыкъ.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: