Къайсы ишде да эр кишиледен артха къалмагъандыла

                                                       Уллу Хорламны 74-жыллыгъына
Бизни къыралны тиширыулары гитлерчи фашизмни ууатыугъа уллу къыйын салгъанлары белгилиди. Аладан миллионнга жууукъ адам Сауутланнган Кючлени сатырларында къуллукъ этгендиле, душманла  бла партизан отрядлада эм аланы тылларында сермешгендиле. Производствода эр кишилени алышындыргъандыла, промышленность сырьё бла жалчытхандыла, жаралылагъа къарагъандыла.

Ала тюрлю-тюрлю аскер бёлюмледе къуллукъ этгендиле, уллу магъананы тутхан операциялагъа къатышхандыла. «Бизни жигит тиширыуларыбыз къайсы тюрлю аскер ишде да къарындашларындан, эрлеринден, аталарындан артха къалмагъандыла», - деп жазгъанды Совет Союзну Маршалы А.И. Еременко.
        
                           Къазауат баргъан жерледен кёплени чыгъаргъанды

Кереметланы Мариям 1941 жылда Дагъыстанда  медицина училищени II курсунда окъуй эди. Ол, бирси тенглери бла ахыр экзаменлени берип, къууанчлы жай солуугъа чыгъама деп кесин хазырлайды, сюймекликни, насыпны, жюрек къууанчлыкъны да сакълайды. Аны кёп ахшы умуту барды. Алай  аны  тенг  къызларындан бири, бети да кетип, «Уруш» деп, ачы къуугъунну келтиреди.
Барысы да чабып училищеге кетдиле. Ол кюнден башлап ала уруш баргъан тюзледе  аскерчилени чыгъарыргъа биринчи болушлукъ кеслерин хазырлап башлайдыла, фронтха кетер кюнлерин сакълайдыла.

Бёкем санлы, саргъылдым шинли Мариям 606-чы мараучу полкда къуллукъ этип башлайды. Жаралыланы чыгъарыучу взводну командирине салгъанларында,  ол терен сагъышха къалады: «Мени сёзюме ким тынгыларыкъды? Бу уллу адамла... Хо бир да. Айыплы болуп къалсам. Угъай, андан эсе барайым да, мен ташыучу болургъа сюеме  деп тилейим...». Ол бу сагъышын этгинчи, анга: «Сермеш баргъан жерге взводунг бла атлан», - деген буйрукъ бериледи.

Уруш къызадан-къыза барады. Жаралыланы сермеш баргъан жерден чыгъаргъан къыйынды. Болсада Мариямны абызырагъаны кете башлагъанды. Ол, команданы тап бере, кеси да къоркъмай чаба, къоллары да азыракъ къалтырай тебирегендиле. Къулакълары да «бах-бах-бах», «вууу-вууу- вуу», «тра-тта-тра-тта» тауушлагъа юйренчек бола баргъанча кёрюнедиле. Алай, не десенг да, башында тауушла кёпге дери «гуу- гуу» этгенлей турадыла.

Биринчи кюн 60-ха жууукъ жаралыны сермеш баргъан жерден чыгъарып, взвод ингирде санчастьха жыйылды. Арыгъан адамла аякъларын кючден аладыла. Мариям да, терлегенлери бетинде тырмы-тырмы ыз къоюп, арлакъда чёкдю. Тёгерекде дарман ийис, ынычхагъан таууш. Бутлары уа, агъач томуроулача, ауур. Аны кёлюне «бир санымы да къымылдаталлыкъ болмам. Тамбла мен сермешге да къалай барлыкъма?» — деп келеди.

Танг аласында ачы тауушла барын да къозгъадыла. Аскерлени, госпитальны да артха кетерирге тюшеди. Душманны аллын бираз тыяргъа къалгъан отрядла бла Мариямны взводу да къалады.

Жау кесини темир жундурухча кючюн ол отрядлагъа бурады. Танкасы, тобу, миномёту, бомбасы жерни, тюбюн башына бура, сюредиле. Анда-мында ёлген аскерчиле туугъан жерлерин къучакълап жатадыла, элле жанадыла. Башлары бла душман самолётла жыйын-жыйын гюрюлдеп озадыла. Жаралыланы чыгъарып, байлап, дарман салып бошаялмайдыла. Тютюн кёзлени ачытады. Кюнню узуну гюрюлдеген таууш да тохтамайды. Тютюн, туман олтургъанча, къалын-тутуш турады. Ингирликде кеч анда-мында атылыула эшитиледиле, ракетала жанадыла.

–Взводну  командири, бюгюн  ненча  жаралы чыгъаралдыгъыз?

– Жолдаш ротаны  командири,  90  жаралыны  чыгъарып, полевой госпитальгъа  жибергенбиз,-деп  Мариям  сый берди.  Командир,  ахтынып, жерге  къарады. Сора:  «Тебирегиз, былайны  къоюп, артха  кетебиз»,-деди…
Мариям  бир юч  айдан  сынаулу  батыр  аскерчи  болгъанды. Энди  ол, алгъынча, къоркъмай, уруш баргъан жерге таукел киреди. Кюн сайын аны взводу жюзге жууукъ аскерчини ёлюмден сакълайды. Алай Туугъан жерибизни малтап келген душман бла сауут алып сермеширге термиледи. Ол кесини ишинден эсе ачыкъ сермеширге ыразы эди. Болсада «Сестра-сестра! Болуш, къутхар!» деген жаралыланы къутултханы эсине тюшсе, жюрекге салкъынлыкъ келеди.

Борчун  тынгылы толтургъаны ючюн  анга  гвардияны кичи лейтенанты деген чын бериледи.  Биринчи Украин фронтда гвардия полклада къуллукъ этеди. Кавказда, Тамань жарым айрыкамда къанлы сермешледе, Киев, Бердичев, Львов шахарланы азатлар ючюн, къыйын урушлада болгъанды. Ёлюм аны жолуна тузакъ турса да, жоюлмай къутулгъанына кеси, нёгерлери да тамаша этген кюнле кёп болгъандыла.

Львов шахарны фашистледен азатлар ючюн, кючлю сермешле барадыла. Бизникиле душманны ууатыргъа, фашистле уа ёлюмге жууукълашыуларын бир кесек артха созаргъа не кючлерин да аямайдыла. Уллу шахарны от жалын басханды, хар бир атлам да ёлюм сакълайды. От, окъ, бомбала буз ургъанча джауадыла. Мариям жаралыгъа чабады, алай ол  несин да билмей ауады. Ол 1945 жылда мартны ал кюнлеринде эди. Мариям бир заманда госпитальда жайыгъады. Ол контуженный болгъанын сезеди. Алай бла ол фронтдан айырылып кетди, экинчи анга аскерге къайтыргъа тюшмеди. Хорлауну къууанчын ол госпитальда этди.

Мариям «За оборону Кавказа», «За победу над Германией в Великой Отечественной войне» деген эм башха майдалла бла саугъаланнганды, командованиядан кёп кере ыспас алгъанды.
Урушдан сора ол мамырлы урунууда да кесин кёргюзтгенди.  Мариям, пенсиягъа чыгъып, тёрт ёксюз сабийни  кесине  бала этип  ёсдюргенди.

                       «Жаралы солдатлагъа, офицерлеге анача къайгъыргъанды»

Уллу Ата журт урушну жылларында Совет Аскерни медицина службасында врачланы 41 проценти, фельдшерлени 43 проценти, хирургланы 43,4 проценти медсестраланы 100 проценти тиширыула болгъандыла. Жаралылагъа къанларын берген донорланы 90 проценти да ала эдиле. Медикле багъып,  иги  этип,  фронтха  къайтаргъан  солдатла  бла  офицерле жюз мингле  бла  саналгъандыла.Къабарты-Малкъардан да  кёп   тиширыула  болгъандыла  фронтда. Аладан   бир къауумуну юсюнден сагъыныргъа  тийишли  кёребиз.

Оракъланы  Мамушну  къызы Фаризат къыркъ  биринчи жылда  июньда   кеси  ыразылыгъы  бла  фронтха  кетгенди.  Ол жылны   ахырында  3-чю   атлы  аскер  корпусну Совет Союзну  Жигити  Л.М. Доватор   башчылыкъ этген 12-чи   атлы  аскер  дивизиясыны  87-чи   полкуну   къауумунда  Москваны  къоруулаугъа  къатышханды. Аны  санитар взводу душманны танклары эм жаяу аскерчилери бла къыйын сермешге киргендиле. Гитлерчилени атакаларын кёп кере тохтатхандыла. Кёп адамлары къорагъанына да къарамай, бизникиле артха кетмегендиле.  

Фаризат, темир сыныкъ тийип, жаралы болгъанды, алай башхаланы къоюп кетмегенди, аланы тылгъа жибериуню къурагъанды. Медсанбатда жарасына бир кесек бакъдыргъандан сора къыз бёлюмюне къайтады. 7-чи гвардиячы атлы аскер корпусну 55-чи гвардиячы полкунда санитар взводну командири болуп, Сталинградны тийресинде уруш этеди. Бу шахарны къоруулау сермешледе медицина службаны лейтенанты Оракъланы Фаризатны взводу уруш баргъан жерден кёп жаралыланы чыгъаргъанды. Аны аскерчилери къан бергендиле, кёплени ёлюмден къутхаргъандыла.

Сталинградда немисли аскерле ууатылгъандан сора гвардиячы корпус Украинаны, Белоруссияны, Польшаны азатлаугъа къатышханды. 1944 жылда январьда Варшава ючюн сермешледе Фаризат экинчи кере ауур жаралы болгъанды эм госпитальгъа тюшгенди. Иги болгъандан сора  ол биягъы  фронтха  къайтханды.  Алай   аны  атлы  аскер  корпусха жибермегендиле.

Женгил жаралылагъа  бакъгъан 3222-чи номерли аскер госпитальда  тамата  медсестра  этгендиле. Уруш бошалгъаныны юсюнден хапарны ол Кенигсбергни къатында эшитгенди.

Хорламны къууанчлы хапарындан сора алты кюн озуп, 1945 жылда 15-чи майда «Красное знамя» газет 3222-чи номерли госпитальда жатхан жаралыланы къауумуну письмосун басмалагъанды. Анда былай айтылгъанды: «Жаралы солдатлагъа бла офицерлеге анача къайгъыргъаны, кесини борчун намыслы толтургъаны ючюн медицина службаны тамата лейтенанты Оракъланы Фаризатха жюрекден ыспас этебиз, анга узакъ ёмюр, саулукъ, насып тилейбиз».

Фаризатны Уллу Ата журт урушда этген жигитлигине тийишли багъа берилгенди. Ол Ата журт урушну экинчи эм биринчи даражалы, Къызыл Жулдузну орденлери, «За отвагу», «За боевые заслуги», «За оборону Москвы», «За оборону Сталинграда», «За освобождение Варшавы», «За взятие Кенингсберга» майдалла бла саугъаланнганды, аладан сора да, Баш командующийден алты махтау къагъыты барды.

Аскерден къайтхандан сора Оракъланы къызы пенсиягъа чыкъгъынчы Дондагъы Ростов шахарны ара клиника больницасында баш медсестра болуп ишлегенди. Саулукъ сакълаугъа салгъан къыйыны ючюн 1965 жылда «Сыйлылыкъны Белгиси» орден бла саугъаланнганды.
Ол 1983 жылда 78-жыллыгъында ёлгенди.

                                                           Медицина службаны  майору

Гергъокъланы Чоттайны къызы Соня Ашхабадда медицина институтну бошайды. Туркменистанны Коммунист партиясыны Ара Комитетинде ишлеген жашха эрге чыгъады. Алай бир ауукъ замандан эрин  тутуп думп этедиле. Гитче къызчыгъы бла жангыз кеси къалады. Шахар больницаладан биринде  хирург болуп ишлейди. 1941 жылны июнь айында ол  кеси ыразылыгъы бла фронтха кетеди.

...Полевой госпиталь. Жаралыла асыры кёп келгенден врачланы солургъа ахыры да заманлары жокъду. Сонягъа кюн сайын бир талай адамгъа операция этерге тюшеди. Арыгъандан борбайлары тутмагъанча болады. Бир кесек къалкъыгъанлай, жаралыланы башха къауумун келтиредиле.

Къыркъ экинчи жылда Гергъокъланы Сонягъа медицина службаны майору деген чын бередиле эм полевой госпитальгъа башчылыкъ  этерге анга буюрадыла. Энди аны жууаплылыгъы бютюнда кётюрюледи.

Урушда солдатла бла бирге атакагъа бармагъанлыкъгъа, медсестрала, санинструкторла, врачла да жоюлгъандыла. Ала бир заманда да окоплагъа кирмегендиле, тёгерекде бомбала, топ окъла чачыла тургъанлай, жаралылагъа операция этгендиле, операция столну къатында осколкала тийип ёлгенле да аз болмагъандыла.

Фашист Германия ууатылгъандан сора Соня къуллукъ этген аскерни Узакъ Востокга жибергендиле. Биягъы ёлюм, биягъы къан. Жукъусуз кечеле. Японлула бла сермешледе да совет аскерчиледен бек кёп къорагъанды. Насыбыбыз,  Квантун аскер бла урушну кёпге бармагъаны. 1945 жылда  2-чи сентябрьде тохтамай сау алты жылны баргъан Экинчи дуния уруш бошалгъанды.
Гергъокъланы Соня да мамыр жашаугъа къайтады. Алгъыннгы  аскер хирург, Къызыл Жулдузну ордени бла эки кере, Ата журт урушну I эм II даражалы орденлери бла эм бир талай майдал бла саугъаланнган таулу тиширыу Москвада жашагъанды.

                                                                  Алагъа баш урабыз

Базоланы Саният фронтха кеси ыразылыгъы бла Нальчикде акушер-фельдшер школну ючюнчю курсунда окъуй тургъанлай кетгенди. Анга тюгел  19 жыл да болмагъан эди. Ол жана тургъан Сталинградха тюшгенди, Днепр ючюн къанлы сермешлеге къатышханды, Кировну бла Белая Церковьну къатларында къаты къазауатха киришгенди, Румынияны азатлагъанды.

1944 жылда августда, башына жаралы болуп, сёлешалмай къалгъанды. Тогъуз айны госпитальда жатып, жаланда Хорламны хапарын эшитгенде ачылгъан эди тили.

Къабарты-Малкъаргъа немислиле киргенде, биринчи кюнледе окъуна гестапочула  Хасауланы Шамханини, аны юч жашын эмда коммунистле Татчаланы Бислиматны, Беппайланы Фатиматны бла Фаризатны, Наршауланы Нашрифатны тутуп кетген эдиле. Шамхани, арбада ёре сюелип, аланы ызындан къарап къалгъан эллилерине: «Фашистлеге бой салмагъыз. Ала жаханим отда жансынла!»-деп къычыргъан эди.

Нальчикден 200 къыз  1942 жылда апрельде уруш къыстау бара тургъан заманда кетген эдиле фронтха. Алагъа хар мамыр кюн къууанчлы эди, жарыкъ эди. Ахшы къууумлары, иги муратлары…Барысын да уруш бузду.

Жыл сайын, Хорламны кюнюн белгилей, Ата журтубузну эркинлиги эмда жалынчакъсызлыгъы ючюн къанларын-жанларын аямагъанланы уллу хурмет бла эсгере, жигит тиширыуларыбызгъа да баш урабыз.

ТЕКУЛАНЫ Хауа хазырлагъанды.
Поделиться: