Тарыхны бетлерин сакълагъан къала

Тарыхчы, архивист, краевед Марк Ильин «Адамла жунчуп, абызырап башласала, кеслерини тарыхларына, ата-бабаларыны жашау сынамларына къарап, аладан къарыу, таукеллик алыргъа кюрешедиле» деп алай айтыучу эди. Архивледе сакъланнган документлени хайырындан биз маданият байлыгъыбызны, алгъын тёлюлени сынамларын, ала этген ишлени сезебиз. Къабарты-Малкъарны Архив службасыны жангы тарыхны документация арасыны Управлениясыны специалистлерини бу жаны бла уллу къыйын салгъанларын белгилерге тийишлиди.

Араны мекямы Нальчикде Малкъар эмда Хуранов атлы орамланы мюйюшюнде орналады. Былтыр 19-чу ноябрьде бу учреждениягъа отуз жыл толгъанды, дейди аны документлени хайырланыуну бёлюмюню башчысы Сусана Якокутова. Ол КъМАССР-ни Министрлерини Советини 1991 жылда 19 ноябрьде чыкъгъан 652-р номерли бегими бла къуралгъанды. Ызы бла, кёпге да бармай, КъМР-ни Архив службасына къошулгъанды.

Озгъан жылны биринчи январына бу Арада 1734 фонд бар эди. Ол санда партияны, комсомолну, Нальчикни къоруулау комитетини, Къабарты-Малкъарны партизан отрядыны штабыны, жамауат организацияланы, союзланы, биригиулени эм башхала. Къысха айтханда, анда 1790-2021 жылла бла чекленнген битеуда 257 минг чакълы къагъыт эмда сегиз мингден артыкъ сурат документ сакъланады. Асламысы къыралны Совет кезиую бла байламлыды. Алай 1918 жылгъа дери басмаланнган къагъытланы саны уа артыкъ кёп тюйюлдю.

Партияны Къабарты-Малкъарда областной комитетлерини, комсомолну, профсоюзланы фондларыны документлери Совет власть бизде къалай къуралгъанын, кюч алгъанын, НЭП бардырылгъанын, граждан урушдан сора халкъ аякъ юсюне къалай тургъанын кёргюзтедиле. Дагъыда коллективизацияны, индустриализацияны, сора промышленность предприятияланы, электростанцияланы, маданият, жарыкъландырыу, саулукъ сакълау объектлени къурулушун да туура этедиле.

Уллу Ата журт урушну кезиуюнде къагъытла халкъ мюлк аскерни жумушларын жалчытыугъа къалай тургъанын, фронтха не бла болушлукъ этилгенин, адамла танкла ишлерге ахча, аскерчилерибизге уа саугъала жыйып жибергенлерин, фашистле мында нечик уллу хата-палах салгъанларын ачыкълайдыла. Фондлада ол урушха къатышхан адамларыбызны письмолары, суратлары, саугъалау къагъытлары да бардыла.

Озгъан ёмюрню токъсанынчы жылларындан башлап, Управлениягъа иели документле да келип тебирегендиле. Энчи фондла не бла багъалыдыла десегиз, ала тарыхны бетлерин жарыкъ, толу, болмагъанча аллай магъана бла толтурадыла. Бюгюнлюкде Арада быллай 73 фонд эмда беш коллекция сакъланады. Ол белгили политика, жамауат, къырал къуллукъчуланы, жазыучуланы, суратчыланы, скульпторланы, дирижёрланы, композиторланы, журналистлени эмда талай жамауат организацияланы башчыларыны къагъытларыдыла. Кеслери да ол кезиуледе къыралда бола баргъан жамауат-политика тюрлениулени туура этген аллайла. Сора дагъыда, белгили алимлени, тинтиучюлени, жангы затла къураучуланы, насийхатчыланы илму ишлери, тинтиулери, чыгъармачылыкъ излемлери да. Аладан сора да Уллу Ата журт урушну ветеранларыны, тылда уруннганланы, концлагерьледе тутулуп тургъанланы, комсомолну ветеранларыны, белгили спортчуланы эмда тренерлени, республиканы телевидениясыны эмда радиосуну ишчилерини, «Балкария» эмда «Кабардинка» ансамбльлени артистлерини жыйымдыкъ документлери да.

Архивни фондларында къырал власть органланы, предприятияланы бла организацияланы, политика партияланы эмда къымылдауланы, жамауат биригиулени эмда чыгъармачылыкъ союзланы, дин, тиширыу, сабий эмда спорт организацияланы эм башхаланы документлери сакъланадыла. Алада право, урунуу, иш, окъуу, къуллукъ жаны бла информация барды.

Управленияны специалистлери документлени тап халда тутуугъа энчи эс бурадыла. Жыл сайын он минг чакълы ишни тинтедиле, керек болса реставрация этедиле эмда жангыртадыла.

Дагъыда «Архив фонд» деген программа комплексни къурау барады. Аны хайырындан документлени эсеплеу эмда сакълау бютюнда тынгылы боллукъду. 2015 жылда уа электрон архивни къурау башланнганды.

Маданият, тарых эмда илму жаны бла энчи магъанасы болгъан документлени эсеплерге эмда сакъларгъа деп аланы ачыкълау эмда КъМР-ни Архив фондуну энчи документлерини Къырал реестрине къошуу иш башланнганды 2006 жылда. Былтыр анда республиканы тарыхы бла байламлы болгъан, кеслери да бир жерде да болмагъанча - тёрт эмда 603 энчи магъаналы документ бар эди.

Управленияны келечилери къырал власть органлагъа, жер-жерли самоуправлениялагъа, жамауат эм башха тюрлю биригиулеге битеу керек информацияны бередиле. Дагъыда республикада эсгертиу эмда юбилей даталагъа атап жыл сайын кёрмючле къурайдыла, статьяла басмалайдыла, окъуучулагъа бла студентлеге экскурсияла бардырадыла, алагъа дерсле бередиле.

Бир тюрлю информацияны излегенлеге, сейирлери болгъанлагъа Управленияны окъуу залында олтуруп документле бла шагъырейленирге онг бериледи. Аллай къагъыт табылмаса уа, аны къайда излерге боллугъун да билдиредиле. Гражданла ишчи стаж, окъуу, диплом алыу, узакъ болжаллы отпуск, алиментле, тукъум атны тюрлендириу, предприятияланы эмда организацияланы ишлери бла байламлы эм башха информацияны запрос жиберип алыргъа боллукъдула.

Къабарты-Малкъарны Архив службасыны жангы тарыхны документация арасыны Управлениясында озгъан ёмюрню токъсанынчы жылларындан башлап къадар документ жыйылгъанды. Анда республиканы битеу жамауат-политика жашауу кёргюзтюледи. Бу ишни тамамлаугъа аслам кюч-къарыу салгъан архивистлени арасында Сафарби Бейтугановну, Арсен Каровну, Зумакъулланы Неллини, Тюменланы Надияны, Къудайланы Жаннаны, Кокова Иринаны эм башхаланы сагъыныргъа боллукъду. Алгъын ишлеп кетгенле, шёндю борчларын толтура тургъанла – ала хар бири да туугъан жерлерини тарыхын сакълаугъа бек уллу къошумчулукъ этедиле.

Улбашланы Мурат хазырлагъанды.
Поделиться: