Кесим демегенни…

Жыйырма биринчи ёмюрде миллетибиз кесин тас этип къоймаз ючюн не этерге керекди, деген соруу тууады. Сёзсюз, бу жарсыу, бек биринчиден, халкъыбызны ёсюп келген тёлюсю ана тилин  осал билгени бла байламлы жаратылады. Мен эслегенден, 2000 жыллада туугъан сабийлерибизни аслам къаууму ёз тилинде сёлешалмайды. Бир-бирлери уа айтханынгы ангылагъан окъуна этмейдиле. Ол сейир тюйюлмюдю? Таулу юйюрледе аппала бла ыннала бла жашагъанла ана тиллеринден къачхан этедиле. Халны тюрлендириу бла байламлы ишле бюгюнлюкде къолгъа алынмасала, 10 жылдан кеч боллукъду. Бек алгъа аны алайлыгъын ата-анала сезерге керекдиле. Экинчиден а – устазла бла школ.

Келигиз, бу жарсыуну къысха тинтип, аны бла байламлы оюмланы эсге алайыкъ.

Халкъыбызда бурундан келген бир ётюрюк сёз жокъду. Анга шагъатха «Къуш уясында не кёрсе, учханында да аны этер» деген нарт сёзню юлгюге келтирирге боллукъду. Миллетни тил бла байламлы бюгюннгю халин ол болмагъанча тап ачыкълайды.

 Шёндюгю жашауну «жорукъларына» табына, кёп анала, кеслерин бош этер мурат бла, гитче сабийлени телевизорну аллындан алмайдыла. Бир жомакъ бошалыргъа анга экинчисин саладыла. Неда телефонланы бла планшетлени къолларына тутдуруп, кеси жумушлары бла кюрешедиле. Сабийле къарагъан битеу мультфильмле бла оюнла уа орус тилдедиле. Жарсыугъа, сабийни мыйысы хар эшитген, кёрген затын да терк «жутады». Кюнден-кюннге орус тилни эшитип тургъан инсан, аны ёз тилинча сезеди. Абаданла юйде тауча да сёлеширге боллукъдула, алай хар кюн сайын орус сёзлени эштип тургъан балала малкъар тилде айтылгъанны эслерине алып окъуна къыйналмайдыла. Бир-эки айны ичинде аланы мыйылары юйренчек болуп къалады. Андан келген хатаны уа школда устазла ана тилден дерслени кезиулеринде кетерирге борчлу болуп къаладыла.

Биз ёсген 80-чи жыллада бир сутканы ичинде мультфильмлеге биз кюннге бир кере неда Тынч кечели болугъуз, сабийчикле! – деген бериуде къарай эдик. Бериулени минут санын бирге алып санасакъ, ол 20 минутдан кёп болмай эди. Саулай жашауубузда мультфильмлеге къарагъан заманыбыз, бюгюнлюкде сабийле бир ыйыкъгъа къарагъанны ёлчемин тутарыкъды деп, толу айтыргъа боллукъбуз. Тилибизни тас этиуюбюзге «себеплик» этген да ма башда келтирилген эки юлгюдюле. Сабийлени аладан кери этмесек, хал жаланда осалдан-осалгъа кете барлыкъды. Аны себепли, багъалы ата-анала, аппала бла аммала, ёз балаларыгъызны телевизор бла планшетсиз жубатыуну сайлагъыз. Сабийге тийишли эс бёлюнсе юйюрде, ол бир башха зат излерик тюйюлдю. Хар хата да ала кеслерине берилип къалгъандан чыгъады. Кесигизге багъалы телефонла алгъандан эсе, аланы айныуларына жарарыкъ  оюнлагъа ахча бёлюгюз. Аны къайсы сабий да бек жаратады эм багъалайды. Иш этип кеси тилигизде сёлеширге кюрешигиз. Артда, школгъа баргъанда, алагъа да, сизге да бютюн къыйын боллукъду. Устазланы уа бюгюнлюкде онглары бек азды ол кемчиликни тюзетирге. Нек дегенде бу жай РФ-ни Къырал Думасы миллет тиллени школлада жаланда ата-ананы ыразылыгъы бла окъутургъа деген законну къабыл кёргенди. Башхача айтханда, сабий ана тилин окъумазгъа эркинди.

Жарсыугъа, жангы окъуу жыл башланнганлы бу законну жашауда хайырланыргъа сюйген таулу ата-анала кёп болгъандыла. Ала школгъа келип, сабийлери ёз тиллерин окъумазларын сюйгенлерин билдирген заявленияла жазадыла. Устазла ала бла ушакъла бардырып, сабийлерине салгъан заранны ангылатыргъа кюрешедиле. Болсада, кёпле ала айтханны эшитирге да кюсемей, заявленияларын артха алыргъа эслерине да келтирмейдиле. Мен былайда сёзню шахар школланы юсюнден бардыргъан сунмагъыз. Жарсыугъа, быллай хал бюгюнлюкде таулу эллерибиздеди.          

Сабий тыш къыраллы бир тилни билир ючюн ата-анала репетиторла тутханларын барыбыз да билебиз. Да сора, болмагъандан ары, ёз тилибизни билирча бу амалны нек хайырланыргъа жарамайды? Биягъы былайда кесибизни учуз этебиз башха тиллени андан бийикге салып. Быллай кёз къарам бла иш бармазлыгъы хакъды.

Бу жарсыу бла байламлы окъуу китапланы жарашдырылгъанларын да эсге алмай болмаз. Мен ангылагъандан, аланы бюгюннгю халны эсге ала, бир кесек женгилирек халда хазырларгъа керекди. Нек? Ингир сайын танышларымдан сабийлерини юйге берилген дерслерине болушуруму излеп, телефоннга билдириуле келедиле. Мен ол китапланы авторларын бир заманда да сурамагъанма, ол терс да болур, алай бир-бир заданияланы манга окъуна ангылагъан къыйыныракъ болады. Аны себепли, мен оюм этгенден, китапланы, окъуу пособияланы жангы тюрлюлери бек керекдиле. Аланы жарашдыргъан специалист, шёндюгю тёлюню ёз тилин къаллай даражада билгенин унутмазгъа борчлуду. Специалист деген сёзню мен былайда иш этип хайырланнганма. Нек дегенде, бир къауум жыл алгъа къолума мен таныгъан, алай тилден узакъ биреу хазырлагъан ишчи дефтер тюшген эди. Анга сейирим бюгюн-бюгече да бошалмагъанды. Бу шартны мен жаланда филолог барып саусузгъа операция этерге сюелген бла тенглешдираллыкъма. Башха тюрлю угъай. Аны себепли жангы окъуу китапла, дефтерле да бек керекдиле. Аланы жарашдырлыкъланы да, мени оюмума кёре, комиссия къурап, кёзбаусуз, шуёхлукъну, жууукълукъну хайырланмай, алай сайларгъа керекди.

Бюгюннгю болумну юсюнден мен устазланы оюмларын да билирге излеп, ала бла къысха ушакъла бардыргъанма. Тырныаууз шахарны малкъар тилден методика биригиуюню таматасы, 6-чы номерли школну устазы Толгъурланы Пилжанны оюмуна кёре, ана тилибиз бюгюнлюкдеча осал халда бир заманда да болмагъанды.

- Быйыл школгъа келген сабийледен бири малкъар тилде сёз билмейди. Ийнек, юй, киштик деген сёзлени окъуна ангыламайдыла магъаналарын. Билим юйден келмесе, бир жерден келлик тюйюлдю. Биз, нек эсе да, кесибизни затыбыздан жийиргеннген халкъбыз. Анала, асламында сабийлери биринчи эм онунчу класслада окъугъанла, келип балалары ёз тилибизни окъурларын сюймегенлерине заявленияла жазадыла. Аллай шартла жюрегими болмагъанча бек къыйнайдыла. Алай этме деп айтханынгы ангылагъанла уа бек аздыла. 5-чи класслада жомакъланы магъанасын окъуна къайтаралмайдыла. 9-чу класслада да дерслерибизни тилманчла болуп бардырабыз. Сабийле ол жыл санда да толу ангыламайдыла айтханымы. Кабинетиме келгенлеге орус сёзню хайырланнган болса, белгигизни тюшюрген этерикме десем окъуна, эки сёзню бир бирге къошалмайдыла. Ата-аналадан таянчакъ болмаса, иш тохтап къаллыкъды. Жалан устазланы кючлери бла бу жарсыуну кетерир аз да амал жокъду, - дейди Пилжан Наурузовна.

Керти да, устазла сабийле бла ыйыкъгъа жаланда бир ненча сагъатха тюбейдиле. Къалгъан заманларын жашчыкъла бла къызчыкъла юйлеринде ётдюредиле. Аппала бла ыннала болгъан юйюрледе хал игирек болургъа керекди деп келеди кёлюнге. Алай башхалыкъ эсленмейди. Аланы кёбюсю сабийге тынч болсун деп, биргесине орус тилге кёчюп къаладыла. Ол адет къалмаса, тамблабыз бек жарсыулуду.

65-чи прогимназияны устазы Теммоланы Мариямны оюмуна кёре, бу болум юйюрле кеси тилибизде не журнал, не газет алмагъаны бла, китап окъумагъаны бла байламлыды.

- Сиз къайсы ата-анадан да бир сорчугъуз малкъар тилде къайсы жазыучубузну чыгъармасын окъугъансыз, билесиз деп? Жууап бераллыкъ бир адам жокъду. Мен кесим школда окъугъан заманда атабыз, бизни тёгерегине жыйып, жомакъла окъуучу эди. Шёндю алай аппала окъуна этмейдиле, жаш аталаны айтмасакъ да. Окъуу китапланы да ол себепден сабий назмуладан бла жомакъладан асламыракъ салып алай жарашдырса тапды. Тилни жорукъларын да окъуучула тынчыракъ ангыларча жазаргъа керекди. Ансы бизге аланы орусчагъа кёчюрюп ангылатыргъа тюшеди кёбюсюнде, - деп чертгенди ушагъыбызны кезиуюнде Мариям Мухутдиновна.

                         «Сорулгъан иш сёгюлмез…»

Айтылгъан затланы эсге ала, мен бир гитче тинтиу бардыргъанма. Тилни билмеген сабийге бюгюнлюкде къаллай китап сатып алыргъа боллукъдула ата-анала? Алфавит халда устазлагъа болушлукъгъа деп жарашдырылгъан пособие бизни тилде 2004 жылда устаз Деуаланы Зоя жарашдырып «Ойнай, билим алабыз» деген ат бла басмаланнганды. Жаз башында мен аны кесим «Эльбрус» китап басманы тюкенинде сатып алгъан эдим. Бюгюнлюкде да барды ол. Анда автор хар харфны къыгъытха тюшюрюп, экинчи жанында уа анга жораланнган не назмучукъ, не элбер юлгюге келтиреди.

«Эльбурс» китап басманы малкъар тилде басма бёлюмюню таматасы, поэт Табакъсойланы Мухтар айтханнга кёре, арт 15 жылда миллетибизде анга ушаш абери басмаланмагъанды.

- Болмагъанча уллу иш тамамлагъанды аны автору. Алай «Жангыз терекден бал болмаз дегенлей», аны юлгюге алып, жангы окъуу китапчыкъла жарашдырыргъа керекди. Арт жыллада ол жюкню боюнуна алыргъа сюйген чыкъмагъанды халкъыбызда. Тюрлениулеге уа, мен оюм этгенден, окъуу программа да тийишлиди. Битеу бу жумушланы тамамлар ючюн, къысха заманны ичинде жамауат къауум къураргъа керекди. Анга вузладан алимле, устазла, филологла, жазыучула да кирселе тап кёреме. «Сорулгъан иш сёгюлмез» деген сёз жюрюйдю да халкъда, келигиз, биригип, ишни болжалгъа салмай тамамлайыкъ. Нек дегенде тилибизни болуму бюгюнлюкде бек жарсыулуду, - деп белгилегенди Табакъсойланы Мухтар.

Кертиси бла да, белгиленнген кемчиликлени жаланда бир тилли болуп, биреу айтханны эшитирге юйренип, кетерир амал барды. Ансыз иш бармаз, бютюн аманнга кетген болмаса.