Деменгиликлери ёхтемлендиреди, ариулукълары чыгъармачылыкъгъа кёллендиреди

Кавказ - жаш тауланы журтуду. Беш минг метрден артыкъ бийикликлери болгъан жети таудан алтысы Къабарты-Малкъардадыла. Ол санда тёппеси 5642 метрге жетген деменгили Элбрус да. Мындан башлап кюнчыгъыш таба таула алашадан-алаша бола барадыла. Андан сора да, ёзенле, биченликле кёп тюбейдиле. Быллай узакълыкъда жер бирча тюйюлдю: бир бирлеринден бийик тау тизгинле, къалын агъачла, ёмюрлюк чыранла, терен тарлада уа къутуруп баргъан суула.
Таулада ариу эм кёп сейирлик жерле бардыла: кюзгюча жылтырагъан кёлле, суулары таркъаймагъан чучхурла, бу­гъейле, терен къарлы тау бетле. Кюн чууакъда тау черекледен суусапларын къандырып, бир бири ызларындан ёрге чыгъып баргъан жугъутурланы кёресе. Жигитлени сакълагъан азаула, къуру да батырлагъа бой салгъан иничке ауушла, къанатлары кёкге жете учхан къушла, жалпакъла, суула, аз тюбеген битимле, жаныуарла эм башха затла сейирге къалдырадыла. 

Бу тийрелеча, адамлары да аз сёзлюдюле, иш кёллюдюле эм башларына къатыдыла. Тау жерледе жашау этерге кёплени къолларындан келирча тюйюлдю. Мында кюндюз окъуна кюнню хали кёп кере тюрленеди. Ёзенден эсе терк къарангы болады эм не заманда да тюбюнден эсе сууукъду. Юйренмеген адамны къан басымы тюрленирге, солууу жетмей башларгъа къоркъуу барды. 

Кюз артында бла къышда бери эртте келирге керекди. Ол себепден ата-бабаларыбыз бар жумушларын да къарангы болгъунчу тындыргъандыла. 

Сюргюннге дери тау черекле башланнган жерлеге жетмей, эллиле, ташлы жерни къазып, тау этеги бла илипин ётдюргендиле. Битеу ёзенни антау гебенле бла толтургъандыла. Таулагъа жюрюрге тынч болурча жолла ишлегендиле, аланы жангыртхандыла. Уллу ташладан тирменнге жараулуларын айыргъандыла. Тау ауузлада, тынгылы къошла салып, къумалы малла жай­гъандыла, дыркъылада уа мирзеу ёсдюргендиле. Элни экиге бёлген тау черекни аллын тыйып, жангы ыз бла барырча этгендиле. Бусагъатда да черек, сыр - сырына, суу - ызына дегенлей, жай жан-жанларын ашай келгенде, кесин эски ызына ургъанлай турады. 

Миллет Орта Азиягъа кёчюрюлгюнчю таулу элле кёп болгъандыла. Хар тукъум бирге болуп, суу жагъаланы, тау этеклени эм башха жерлени жарашдырып, хайырланып тургъандыла. Андан сора да, кёп тукъумну жайлыкълада кеслерини жерлери, анга кёре да къошлары болгъандыла. Жарсыугъа, эски журтланы жаланда мурдорлары къалгъанды. Алай аланы атлары бюгюн да унутулмагъандыла. 

Дагъыда жайлыкълада къошлагъа къаяланы бир жанларын оюп, жолла ишлегендиле. Быллай жоллагъа, таматала айтханнга кёре, нарт жолла дей эдиле. Бусагъатда ала мал сюрюрге жарайдыла. Мен бу жазмамда ата-бабаларыбызны алгъын тындыргъан ишлерини юсюнден аз юлгюле келтиргенме. Ол заманда кёп магъаналы жумушла этилгендиле. 

Бу хапарны эшитмеген неда билмеген адам болмаз. Таматаларыбыздан бирлери, мындан кёчгюнчю, таулада айлана келип, таш кёмюрню тышына чыкъгъанын кёреди да, аны башха адам эслеп, былайда магъадан къазгъан жер ачар умут этмесин деп, юсюн жабады. Таула, ол кёргенча, билгенча, адам къолу жетмей, кийик тюрсюнлери бузулмай бирча турсунла деп этгенди алай. Къайда да болсун, табийгъатха аз окъуна къатылгъанлай, бютюнда таулада, жарача кёрюнюп къалады. 

Ата журтларындан узакъда жюреклери таула бла болгъан адамлагъа ала таукеллик, къарыу эм ёхтемлик бергендиле. Таулула, анда, иш кёллюлюклери, жигерлиликлери эм тёзюмлюклери бла кеслерини атларын айтдыргъандыла. Тиллерин, адетлерин адеплерин, тас этмегендиле. Таулагъа жырла, назмула тизгендиле, жазыучула повестьле чыгъаргъандыла, художникле да суратла ишлегендиле.

Башха жерде болсанг да, тауланы таза хауасын солургъа, къутуруп келген тау черекни тауушун эшитирге излейсе. Тышындан таулагъа келе туруп, ала сени, кюн ачыкъда, сакъ жауунчукъ бла, ингирде уа узакъда жарыкъ жулдузла бла аллынгы сакълайдыла. 

Таула деменгили, эркин эм къууатлы юйюбюздюле. Адам журтун къалай сакълай эсе да, биз да аланы алай сакъларгъа керекбиз. Алай болса, ана тил, адет, адеп, намыс бизден кетмезле. Ата-бабаларыбыз жандыргъан от ёмюрледе да ёчюлмез.