Къозла неге жарайдыла

Къозланы жыйдыкъ бу кюз да.  Таулу элледе кёп юйлени алларында ёседиле къоз терекле.  Биз аланы ашда хайырланыргъа бек сюйгенликге, не бла хайырлы болгъанларын шарт билмейбиз. Аны юсюнден  биз Новая Балкария элде школну  устазы,  химик–биолог   Хочуланы  Маляш бла ушакъ этгенбиз.

- Къоз терек таулулада сыйлыладан   бириди. Той байракъланы окъуна жасайдыла къозла.  Алай бизни  парклада  бу кючлю, ариу тереклени бутакъларын таякъла неда башха затла бла уруп, къозланы алай тюшюргенлерин кёрюрге тюшеди.

-Адамны жашауунда къозланы къаллай уллу магъаналары болгъанын ата–бабаларыбыз  эрттеден  бери билгендиле. Биринчиден, бу  битим мюлкде файдалыды. Бек татымлы ашарыкъгъа саналады, адамны чархын кючлеуде анга жеталлыкъ  жокъду деп таукел айтыргъа жарарыкъды. Къозланы,  белгилисича, тыш къабукълары жарылып тебирегенде жыядыла.

Аланы таякъла эм башха затла бла уруп тюшюрюрге жарамайды. Нек дегенде  алай этгенде келир жылдагъы тирликни мурдору боллукъ жангы бутакъла сынадыла, чирчикле агъадыла. Къабукъларындан тазаланнганланы, бек алгъа жатма тюбюне жайып, эки сутканы, кюнде къоюп да бир ыйыкъны къурутургъа керекди. Сакъларгъа алай бла салыннган къозла жыйырма юч  жылны да ашха жараулу болгъанлай къаладыла.

- Биз аз тебейбиз, бютюнда кабинетледе олтуруп ишлегенле. Сора артыкъ килограммларыбыз ючюн жангы ауруула чыгъып башласала, врачла диеталагъа эс буругъуз,   дейдиле. Къозлада  уа, мен билгенден, калорияла бек кёпдюле.

-Къозну ичинде калорийле  будай ундан этилген ётмекдегинден эсе- 12, сютден - 11, картофдан - 7, башха битимледен 15 кереге кёпдю. Анга тюрлю - тюрлю витаминле (А1,В 1,В 2,В3, ВС , В12, В15, С, Е, Р, К),  аминокислотала, микроэлементле, жау, белок да  киредиле. Да сора ашамаймы турургъа керекди бу татыулу битимни? Угъай, алай марда къайда да игиди, бютюнда ашда.  Диета да керек боллукъ тюйюлдю, аз–аз ашасагъыз. Жаулу, къууарылгъан  затланы къоюп,  кёгетлени кёбюрек хайырланыргъа керекди, ашны уа сууда биширирге да болады.

-Дарманлыгъыны юсюнден а не айталлыкъса?

- Къозну ичи, къабугъу да жюрек-къан тамыр аурууладан, ич органларында жаралары неда ташлары болуп къыйналгъанлагъа

иги жарагъандан сора да, диабетге, атеросклерозгъа къажау кюрешде да болушадыла.

Къозу къабугъуну  жашил кезиуюнде С витамини кёп болгъаны ючюн  адамны чархын ауруулагъа  чыдамлы этиуде  хайырланылады. Ичи да чий кезиуюнде ол жаны бла къатхан къара эрикден алты кереге, ит бурунну (лёкъу) жемишлеринден  тогъуз  кереге, апельсинледен къыркъ  кереге кючлюдю. Бусагъатда коронавирусну хорлагъан жаланда  адамны иммунитетиди. Аны себепли къозланы кёп ашаргъа  керекди. Бютюнда ууакъ сабийлери, тамата адамлары болгъанла къозланы  экинчи жылгъа дери жетерча кёп жыйсала, иги боллукъду.

-Не зат этерге боллукъду бу кючлю битимден?

-Биринчиден, беш ыйыкъдан кёп озмагъан заманында андан медицина препаратла хазырлайдыла.  Юйде уа вареньяла  этигиз. Бизни республиканы болумларында ашда, сууда йод азлыкъ этгени богъурдакъ  без аурууланы чыгъарады.

Къозланы жауу да кёп затха жарайды: бийик качестволу бояуланы, даражалы сапынланы, лак эм тушь дегенча затланы хазырлауда. Аны  чапыракъларында эфир жау барды, ол а чибинлени эм башха къурт-къумурсхаланы къоркъутханы бла хайырлыды. Андан сора да, къоз чапыракъла, хауаны тазалап, саулукъгъа иги болурча этедиле. Аладан эритилген суу (экстрат) туберкулёз, полиомиелит, подагра эм башха аурууладан багъыуда жарайды.

Музыка инструментле, багъалы мебель ишлеуде, къурулушда аны  агъачын сайлап аладыла. Къоз терекле, тамырлары тереннге кетип, тёш жерлени ырхы жууудан, топурагъы ашалыудан сакълайдыла. Аланы парклада, бахчалада да сюйюп ёсдюредиле. Терекле бийик ёсгенлерин , кенгнге жайылгъанларын, чыдамлы болгъанларын, уллу къыйын салыуну излемегенлерин эсге алып, аланы къыйыр, ташлы, башха затха жараусуз жерледе, жол жанларында орнатыргъа керекди, орталарында он метр чакълы къалып.

Бизни республиканы топуракъ - хауа болумлары бек жарашадыла да, къоз терекле эллени къайсы биринде да бардыла, алай, жарсыугъа,урлукъладан ёсдюрюлюп жайылгъанладыла, аз тирлик бередиле, тышлары къалындыла, къатыдыла, ичлерин толусунлай алгъан къыйын болады. Аны себепли къозланы жангы сортларын жаяргъа керекди, вегетатив амалны (жалгъауну) хайырланып, алгъа питомникледе ёсдюрюп.

Бусагъатда сабийлеге  къоз тереклеге таякъла атаргъа жарамагъанын къайтарып айтыргъа  тийишлиди. Бир кесек замандан парклада   бишген къозланы жерге тюшген тауушларын эшитирикбиз. Сора ол заманда, мычымай, хар адам юлюшюн жыяргъа  эркинди.